تغذیه در حج: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۶: خط ۶:


===تهیه غذا===
===تهیه غذا===
گذشته از اطعام رایگان حج‌گزاران، تهیه خوراک، همانند تهیه چادر و خدمتکار و دیگر نیازمندی‌ها در طول مسیر حج، از سوی خود حاجی انجام می‌گردید یا در مواردی طی قراردادی به حمله‌داران واگذار می‌گردید.<ref>- مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص59.</ref> که تقریباً شکل ثابتی در دوره‌های مختلف داشته است و با توجه به مستطیع بودن حج‌گزار، مشکل خاصی بجز مشکلات عمومی تغذیه وجود نداشت.
فراهم کردن خوراک، در طول مسیر [[حج]]، بر عهده خود حاجی بود. در برخی موارد نیز، بر پایه قراردادی، به [[حمله‌دار]] واگذار می‌شد.<ref>- مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص59.</ref> غذاها و غذاخوری‌ها، [[بهداشت حج|بهداشت]] مناسبی نداشتند؛ از این رو حاجیان، بیشتر غذا را بدون گوشت، بسته‌بندی کرده و همراه خود می‌بردند.<ref>- میقات حج، ش45، ص174 «حج‌گزاری ایرانیان از زبان خادمان حجاج».</ref> گاهی کاهش نقدینگی حج‌گزار و کاهش آذوقه در دو شهر [[مکه]] و [[مدینه]]، تهیه غذای خوب و بهداشتی را سخت کرده و زمینه بیماری حاجی را فراهم می‌کرد؛<ref>- الرحلة السریة للعقید الروسی، ص282.</ref> از این رو، سفرنامه‌نویسان به کسانی که قصد حج داشتند، سفارش می‌کردند از سلامت خود اطمینان داشته و برنامه غذائی مناسب طبع داشته باشند.<ref>- بسوی خدا می‌رویم، ص85.</ref>


از مشکلات تغذیه حج‌گزاران، بهداشت نامناسب غذاها و غذاخوری‌ها بود. بر اساس گزارش‌ها حتی در سده اخیر نیز وضعیت غذاخوری‌ها بهداشتی نبود و حاجیان ناچار بودند بیشتر غذا را خودشان بدون گوشت، و به صورت آماده بسته‌بندی کنند و همراه داشته باشند.<ref>- میقات حج، ش45، ص174 «حج‌گزاری ایرانیان از زبان خادمان حجاج».</ref> همچنین کاهش نقدینگی حج‌گزار و کاهش آذوقه مناسب در حرمین که متقابلاً موجب کاسته شدن از کیفیت غذا و مشکلات بهداشتی آن می‌گردید، زمینه ضعف و بیماری حاجی را فراهم می‌ساخت.<ref>- الرحلة السریة للعقید الروسی، ص282.</ref>از همین رو در سفرنامه‌ها به قاصدان حج، اموری همانند تقویت جسمانی، اطمینان از سلامت و طاقت حج‌گزار، گرفتن برنامه غدائی مناسب طبع توصیه شده است.<ref>- بسوی خدا می‌رویم، ص85.</ref>
===مواد غذائی===
مسئله تهیه آذوقه و تسهیل دسترسی به آذوقه و مواد اولیه غدائی مانند گندم در حرمین همواره مورد توجه بوده است، چنان‌که برخی دلالی طعام در مکه را مصداق احتکار دانسته‌اند.<ref>- اخبار مکه، الفاکهی، ج3، ص52.</ref>


===مواد غذائی===


===گندم (کمی هم غیر گندم) (در گذشته)===
کشاورزی در [[حرمین]]، در سده‌های آغازین هجری قمری کم بود و مواد غذائی مانند گندم از راه تجارت تأمین می‌شد.<ref>- سفرنامه حجاز، ص413؛ مرآة الحرمین، ص490.</ref> حکومت مرکزی و حکومت‌های مناطق مختلف، در تأمین مواد غذائی کمک می‌کردند.<ref name=":0" /> برای نمونه، موقوفات و صدقاتی از [[مصر]]،<ref name=":1" /> از سوی [[ممالیک]] (حک: اواسط سده هفتم-922ق)،<ref name=":2" /> [[ایوبیان]] (حک: ۵۶۶-۶۴۷ق)<ref name=":3" /> و [[عثمانیان]] (حک: ۶۹۹-۱۳۴۲ق)<ref name=":4" /> برای مردم مکه<ref name=":5" /> یا تهی‌دستان آن شهر<ref name=":6" /> فرستاده می‌شد. آذوقه‌های ارسالی در دوره‌های مختلف به عناوینی چون دشیشه*<ref name=":7" /> و گندم مرادیه<ref name=":8" /> شهرت یافته است.
مسئله تهیه آذوقه و تسهیل دسترسی به آذوقه و مواد اولیه غدائی مانند گندم در حرمین همواره مورد توجه بوده است، چنان‌که برخی دلالی طعام در مکه را مصداق احتکار دانسته‌اند.<ref>- اخبار مکه، الفاکهی، ج3، ص52.</ref>
 


با توجه به کم بودن کشاورزی در قرون اولیه در حرمین، تجارت آذوقه و مواد غذائی از جمله گندم، شغل برخی از مردمان حرمین بود.<ref>- سفرنامه حجاز، ص413؛ مرآة الحرمین، ص490.</ref> همچنین در دوره‌های مختلف نیز ارسال مواد اولیه غذائی از سوی حاکمان مناطق مختلف یا حکومت مرکزی گزارش شده<ref>- موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.</ref> و موقوفات و صدقات از ممالک مختلفی مانند مصر*<ref>- الارج المسکی، ص203 – 205.</ref> از سوی ممالیک* (اواسط قرن هفتم تا سال 922)،<ref>- بهجة النفوس، ج1، ص299.</ref> ایوبیان* (حک: ۵۶۶ تا ۶۴۷ق)،<ref>- امراء البلد الحرام، ص35.</ref> عثمانیان* (حک: ۶۹۹ تا ۱۳۴۲ق)<ref>- امراء البلد الحرام، ص73 – 75.</ref> همچون سلطان مراد عثمانی<ref>- منائح الکرم، ج3، ص494ـ497.</ref> و سلطان سلیم عثمانی<ref>- مرآة الحرمین، ص203.</ref> وقف و جهت عموم اهل مکه<ref>- منائح الکرم، ج1، ص19.</ref> یا فقرای آن شهر<ref>- منائح الکرم، ج3، ص236.</ref> ارسال می‌گردید. آذوقه‌های ارسالی در دوره‌های مختلف به عناوینی چون دشیشه*<ref>- تاریخ مکه، سباعی، ص331.</ref> و گندم مرادیه<ref>- منائح الکرم، ج3، ص497.</ref> شهرت یافته است. علاوه بر این موارد در سال ۵۹۷ق. صلاح الدین ایوبی، در سال ۷۲۱ق. ناصر محمد بن قلاوون، و در سال ۷۶۶ ق. ملک منصور، ‏ امیران مکه را از دریافت مالیات از حج‌گزاران منع کردند و در عوض همه ساله معادل ارزش آن، گندم به مکه ارسال می‌داشتند.<ref>- سفرنامه حجاز، ص116، 180، 182؛ مرآة الحرمین، ص131.</ref> هر چند آذوقه‌های ارسالی الزاماً برای مصرف حاجیان نبوده ولی موجب وفور فراوانی مواد غذائی در حرمین می‌گردید.
همچنین در دوره‌های مختلف نیز ارسال مواد اولیه غذائی از سوی حاکمان مناطق مختلف یا حکومت مرکزی گزارش شده<ref name=":0">موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.</ref> و موقوفات و صدقات از ممالک مختلفی مانند مصر*<ref name=":1">- الارج المسکی، ص203 – 205.</ref> از سوی ممالیک* (حک: اواسط سده هفتم-922ق)،<ref name=":2">- بهجة النفوس، ج1، ص299.</ref> ایوبیان* (حک: ۵۶۶-۶۴۷ق)،<ref name=":3">- امراء البلد الحرام، ص35.</ref> عثمانیان* (حک: ۶۹۹-۱۳۴۲ق)<ref name=":4">امراء البلد الحرام، ص73 – 75؛ نائح الکرم، ج3، ص494ـ497؛ مرآة الحرمین، ص203.</ref> همچون سلطان مراد عثمانی<ref>- منائح الکرم، ج3، ص494ـ497.</ref> و سلطان سلیم عثمانی<ref>- مرآة الحرمین، ص203.</ref> وقف و جهت عموم اهل مکه<ref name=":5">- منائح الکرم، ج1، ص19.</ref> یا فقرای آن شهر<ref name=":6">- منائح الکرم، ج3، ص236.</ref> ارسال می‌گردید. آذوقه‌های ارسالی در دوره‌های مختلف به عناوینی چون دشیشه*<ref name=":7">- تاریخ مکه، سباعی، ص331.</ref> و گندم مرادیه<ref name=":8">- منائح الکرم، ج3، ص497.</ref> شهرت یافته است. علاوه بر این موارد در سال ۵۹۷ق. صلاح الدین ایوبی، در سال ۷۲۱ق. ناصر محمد بن قلاوون، و در سال ۷۶۶ ق. ملک منصور، ‏ امیران مکه را از دریافت مالیات از حج‌گزاران منع کردند و در عوض همه ساله معادل ارزش آن، گندم به مکه ارسال می‌داشتند.<ref>- سفرنامه حجاز، ص116، 180، 182؛ مرآة الحرمین، ص131.</ref> هر چند آذوقه‌های ارسالی الزاماً برای مصرف حاجیان نبوده ولی موجب وفور فراوانی مواد غذائی در حرمین می‌گردید.
¬¬
¬¬
علاوه بر این خود حج‌گزاران نیز بخشی از آذوقه خود را برای مسیر و اقامت در حرمین همراه می‌آوردند. از همین رو حاجیان در توصیه به حج‌گزاران و در سفرنامه‌های خود، سفارشات خاصی از جمله همراه داشتن مایعات و میوه‌جات پخته (کمپوت)، آب لیمو، نان خشک و کم‌روغن دارند.<ref>- بسوی خدا می‌رویم، ص85.</ref> برخی نیز همراه داشتن مواد غذائی بیشتری همانند برنج، آلوی خشک، روغن، قند و شکر، عدس و باقالی و سبزی خشک، نمک و ادویه، آب لیمو و لیمو عمانی، آب نبات لب‌ترش، سرکه شیره و سکنجبین را نیز به حاجی توصیه می‌کردند.<ref>- بسوی خدا می‌رویم، ص86.</ref>
علاوه بر این خود حج‌گزاران نیز بخشی از آذوقه خود را برای مسیر و اقامت در حرمین همراه می‌آوردند. از همین رو حاجیان در توصیه به حج‌گزاران و در سفرنامه‌های خود، سفارشات خاصی از جمله همراه داشتن مایعات و میوه‌جات پخته (کمپوت)، آب لیمو، نان خشک و کم‌روغن دارند.<ref>- بسوی خدا می‌رویم، ص85.</ref> برخی نیز همراه داشتن مواد غذائی بیشتری همانند برنج، آلوی خشک، روغن، قند و شکر، عدس و باقالی و سبزی خشک، نمک و ادویه، آب لیمو و لیمو عمانی، آب نبات لب‌ترش، سرکه شیره و سکنجبین را نیز به حاجی توصیه می‌کردند.<ref>- بسوی خدا می‌رویم، ص86.</ref>


طی سده‌های ۱۱ و ۱۲ قمری، کشاورزی و تولید گندم در مناطق مختلف عربستان از جمله مدینه رایج گردید و در کنار خرما یکی از محصولات اصلی این منطقه بشمار می‌رفت.<ref>- مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص158.</ref>
طی سده‌های ۱۱ و ۱۲ قمری، کشاورزی و تولید گندم در مناطق مختلف عربستان از جمله مدینه رایج گردید و در کنار خرما یکی از محصولات اصلی این منطقه بشمار می‌رفت.<ref>- مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص158.</ref>
خط ۳۴: خط ۳۷:
====در مدینه====
====در مدینه====
در مدینه از زمان پیامبر اکرم(ص) تا عصر خلفاء توزیع غذا در میان مسافران فقیر رایج بود. با افزایش تعداد این افراد حاکمان مدینه با جمع‌آوری صدقات و تبرعات کشاورزان مدینه، فقراء را در مدت زیارت مرقد نبوی تغذیه می‌کردند. به مرور این امر به اداره ضیافت نبوی (دارالضیافة النبویة) واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، تغذیه زائران فقیر مدینه نیز سامان خود را از دست داد.<ref>- موسوعه مرآة الحرمین، ج‏3، ص257ـ 258.</ref> در مقاطعی از دوره عثمانی در مدینه از طرف سلطان، شوربا و برنج و زرده و عاشورا (نوعی آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم طبخ می‌شد) میان زائران تقسیم می‌گردید.<ref>- الرحله الحجازیه، ص156.</ref>
در مدینه از زمان پیامبر اکرم(ص) تا عصر خلفاء توزیع غذا در میان مسافران فقیر رایج بود. با افزایش تعداد این افراد حاکمان مدینه با جمع‌آوری صدقات و تبرعات کشاورزان مدینه، فقراء را در مدت زیارت مرقد نبوی تغذیه می‌کردند. به مرور این امر به اداره ضیافت نبوی (دارالضیافة النبویة) واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، تغذیه زائران فقیر مدینه نیز سامان خود را از دست داد.<ref>- موسوعه مرآة الحرمین، ج‏3، ص257ـ 258.</ref> در مقاطعی از دوره عثمانی در مدینه از طرف سلطان، شوربا و برنج و زرده و عاشورا (نوعی آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم طبخ می‌شد) میان زائران تقسیم می‌گردید.<ref>- الرحله الحجازیه، ص156.</ref>
<br />


==امروزه==
==امروزه==
خط ۷۰: خط ۷۱:
}}
}}


*اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (-۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
*'''اتحاف الوری'''، عمر بن محمد بن فهد (-۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
*اخبار مکه، محمد بن عبدالله الازرقی(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
*'''اخبار مکه'''، محمد بن عبدالله الازرقی(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
*اخبار مکه، الفاکهی (-۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. (جغرافی، ط ۲، مکتبة اسدی، ۱۴۲۴ ق)
*'''اخبار مکه'''، الفاکهی (-۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. (جغرافی، ط ۲، مکتبة اسدی، ۱۴۲۴ ق)
*الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی بن عبدالقادر الطبری(-۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
*'''الارج المسکی فی التاریخ المکی'''، علی بن عبدالقادر الطبری(-۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
*الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی (-۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
*'''الاعلام باعلام بیت الله الحرام'''، محمد بن احمد النهروالی (-۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
*با کاروان صفا در سال ۸۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۲ش.
*'''با کاروان صفا در سال ۸۲'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۲ش.
*با کاروان عشق در سال ۷۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۲ش.
*'''با کاروان عشق در سال ۷۲'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۲ش.
*البدایه و النهایه فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰–۷۷۴ق)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
*'''البدایه و النهایه فی التاریخ'''، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰–۷۷۴ق)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
*بسوی خدا می‌رویم، سید محمود طالقانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
*'''بسوی خدا می‌رویم'''، سید محمود طالقانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
*بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (-۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
*'''بهجة النفوس و الاسرار'''، عبدالله المرجانی (-۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
*التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم، محمد
*'''التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم'''، محمد
*طاهر الکردی، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق..
*'''طاهر الکردی'''، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق..
*تاریخ مکه المشرفه، محمد ابن الضیاء (-۸۵۴ق)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
*'''تاریخ مکه المشرفه'''، محمد ابن الضیاء (-۸۵۴ق)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
*تاریخ مکه، دراس‍ات ف‍ی ال‍س‍ی‍اس‍ه و ال‍ع‍ل‍م و الاج‍ت‍م‍اع و ال‍ع‍م‍ران، احمد السباعی (-۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادی مکه الثقافی، ۱۴۰۴ق.
*'''تاریخ مکه'''، دراس‍ات ف‍ی ال‍س‍ی‍اس‍ه و ال‍ع‍ل‍م و الاج‍ت‍م‍اع و ال‍ع‍م‍ران، احمد السباعی (-۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادی مکه الثقافی، ۱۴۰۴ق.
*التدوین فی اخبار قزوین، عبدالکریم الرافعی القزوینی (- قرن۶ق)، به کوشش عزیزالله العطاردی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
*'''التدوین فی اخبار قزوین'''، عبدالکریم الرافعی القزوینی (- قرن۶ق)، به کوشش عزیزالله العطاردی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
*حج (رضایی)، یوسف رضایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
*'''حج (رضایی)'''، یوسف رضایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
*الحج والعمره (مجلة شهریه)، وازرة الحج، الریاض.
*'''الحج والعمره (مجلة شهریه)'''، وازرة الحج، الریاض.
*حج ۲۵، گزارشی از حج گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
*'''حج ۲۵'''، گزارشی از حج گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
*حج ۲۶، گزارش حج سال ۱۴۲۶ قمری برابر سال ۱۳۸۴ شمسی، محمد حسین رجبی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*'''حج ۲۶'''، گزارش حج سال ۱۴۲۶ قمری برابر سال ۱۳۸۴ شمسی، محمد حسین رجبی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*حج ۲۷، گزارش حج‌گزاری ایرانیان در موسم حج سال ۱۴۲۷ هجری قمری آذر و دی ۱۳۸۵ شمسی، حسن مهدویان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*'''حج ۲۷'''، گزارش حج‌گزاری ایرانیان در موسم حج سال ۱۴۲۷ هجری قمری آذر و دی ۱۳۸۵ شمسی، حسن مهدویان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*حج ۲۸ (گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۸ق)، رضا بابایی و علی اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
*'''حج ۲۸ (گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۸ق)'''، رضا بابایی و علی اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
*حج ۲۹، گزارش حج سال ۱۴۲۹ه‍.ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۸ش.
*'''حج ۲۹'''، گزارش حج سال ۱۴۲۹ه‍.ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۸ش.
*حج ۳۰، گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۳۰ه‍.ق برابر با سال ۱۳۸۸ه‍.ش، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
*'''حج ۳۰'''، گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۳۰ه‍.ق برابر با سال ۱۳۸۸ه‍.ش، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
*حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
*'''حجاز در صدر اسلام'''، صالح احمد العلی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
*خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، احمد بن زینی دهلان (-۱۳۰۴ق)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق.
*'''خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام'''، احمد بن زینی دهلان (-۱۳۰۴ق)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق.
*داستان باریافتگان، میر سیداحمد هدایتی، به کوشش قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
*'''داستان باریافتگان'''، میر سیداحمد هدایتی، به کوشش قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
*در حریم حرم، جواد محدثی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
*'''در حریم حرم'''، جواد محدثی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
*الرحلة الحجازیه، اولیا چلبی، قاهره، دارالوفاق العربیه، ۱۹۹۹م.
*'''الرحلة الحجازیه'''، اولیا چلبی، قاهره، دارالوفاق العربیه، ۱۹۹۹م.
*الرحلة السریة للعقید الروسی، عبدالعزیز دولتشین، بیروت، الدارالعربیة للموسوعات، ۱۴۲۸ق.
*'''الرحلة السریة للعقید الروسی'''، عبدالعزیز دولتشین، بیروت، الدارالعربیة للموسوعات، ۱۴۲۸ق.
*سفرنامه حجاز (الرحله الحجازیه)، محمد لبیب البتونی، ترجمه هادی انصاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
*'''سفرنامه حجاز (الرحله الحجازیه)'''، محمد لبیب البتونی، ترجمه هادی انصاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
*سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف، میرزا داود وزیر وظایف (- ۱۳۲۷ق)، سید علی قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
*'''سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف'''، میرزا داود وزیر وظایف (- ۱۳۲۷ق)، سید علی قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
*سمط النجوم العوالی ف‍ی اب‍ن‍اء الاوائ‍ل و ال‍ت‍وال‍ی، عبدالملک بن حسین العصامی (-۱۱۱۱ق)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
*'''سمط النجوم العوالی ف‍ی اب‍ن‍اء الاوائ‍ل و ال‍ت‍وال‍ی'''، عبدالملک بن حسین العصامی (-۱۱۱۱ق)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
*السیرة الحلبیه، نورالدین علی بن احمد الحلبی (-۱۰۴۴ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۰ق.
*'''السیرة الحلبیه'''، نورالدین علی بن احمد الحلبی (-۱۰۴۴ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۰ق.
*شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (-۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
*'''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، محمد بن احمد التقی الفاسی (-۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
*الطبقات الکبری، محمد بن سعد (-۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
*'''الطبقات الکبری'''، محمد بن سعد (-۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
*مثیر الغرام الساکن الی أشرف الأماکن، عبدالرحمن ابن جوزی (- ۵۹۷ق) به کوشش الذهبی، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۱۵ق.
*'''مثیر الغرام الساکن الی أشرف الأماکن'''، عبدالرحمن ابن جوزی (- ۵۹۷ق) به کوشش الذهبی، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۱۵ق.
*مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت باشا (-۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
*'''مرآة الحرمین'''، ابراهیم رفعت باشا (-۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
*مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، محمد رضا فرهنگ و جعفر خلیلی، تهران، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
*'''مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی'''، محمد رضا فرهنگ و جعفر خلیلی، تهران، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
*منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه الحرم، علی بن تاج الدین السنجاری (-۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد المصری، مکه، جامعه ام القری، ۱۴۱۹ق.
*'''منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه الحرم'''، علی بن تاج الدین السنجاری (-۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد المصری، مکه، جامعه ام القری، ۱۴۱۹ق.
*موسوعه مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ایوب پاشا صبری (-۱۳۰۷ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
*'''موسوعه مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب'''، ایوب پاشا صبری (-۱۳۰۷ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
*موسوعه مکه المکرمة والمدینة المنوره، احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق.
*'''موسوعه مکه المکرمة والمدینة المنوره'''، احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق.
*میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
*'''میقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
{{پایان}}
{{پایان}}
{{حج و عمره}}
{{حج و عمره}}

نسخهٔ ‏۸ فوریهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۴:۵۶

تغذیه در حج، که شامل تغذیه و اطعام حاجیان در سفر حج است.

پیشینه

تهیه غذا

فراهم کردن خوراک، در طول مسیر حج، بر عهده خود حاجی بود. در برخی موارد نیز، بر پایه قراردادی، به حمله‌دار واگذار می‌شد.[۱] غذاها و غذاخوری‌ها، بهداشت مناسبی نداشتند؛ از این رو حاجیان، بیشتر غذا را بدون گوشت، بسته‌بندی کرده و همراه خود می‌بردند.[۲] گاهی کاهش نقدینگی حج‌گزار و کاهش آذوقه در دو شهر مکه و مدینه، تهیه غذای خوب و بهداشتی را سخت کرده و زمینه بیماری حاجی را فراهم می‌کرد؛[۳] از این رو، سفرنامه‌نویسان به کسانی که قصد حج داشتند، سفارش می‌کردند از سلامت خود اطمینان داشته و برنامه غذائی مناسب طبع داشته باشند.[۴]

مواد غذائی

مسئله تهیه آذوقه و تسهیل دسترسی به آذوقه و مواد اولیه غدائی مانند گندم در حرمین همواره مورد توجه بوده است، چنان‌که برخی دلالی طعام در مکه را مصداق احتکار دانسته‌اند.[۵]


کشاورزی در حرمین، در سده‌های آغازین هجری قمری کم بود و مواد غذائی مانند گندم از راه تجارت تأمین می‌شد.[۶] حکومت مرکزی و حکومت‌های مناطق مختلف، در تأمین مواد غذائی کمک می‌کردند.[۷] برای نمونه، موقوفات و صدقاتی از مصر،[۸] از سوی ممالیک (حک: اواسط سده هفتم-922ق)،[۹] ایوبیان (حک: ۵۶۶-۶۴۷ق)[۱۰] و عثمانیان (حک: ۶۹۹-۱۳۴۲ق)[۱۱] برای مردم مکه[۱۲] یا تهی‌دستان آن شهر[۱۳] فرستاده می‌شد. آذوقه‌های ارسالی در دوره‌های مختلف به عناوینی چون دشیشه*[۱۴] و گندم مرادیه[۱۵] شهرت یافته است.


همچنین در دوره‌های مختلف نیز ارسال مواد اولیه غذائی از سوی حاکمان مناطق مختلف یا حکومت مرکزی گزارش شده[۷] و موقوفات و صدقات از ممالک مختلفی مانند مصر*[۸] از سوی ممالیک* (حک: اواسط سده هفتم-922ق)،[۹] ایوبیان* (حک: ۵۶۶-۶۴۷ق)،[۱۰] عثمانیان* (حک: ۶۹۹-۱۳۴۲ق)[۱۱] همچون سلطان مراد عثمانی[۱۶] و سلطان سلیم عثمانی[۱۷] وقف و جهت عموم اهل مکه[۱۲] یا فقرای آن شهر[۱۳] ارسال می‌گردید. آذوقه‌های ارسالی در دوره‌های مختلف به عناوینی چون دشیشه*[۱۴] و گندم مرادیه[۱۵] شهرت یافته است. علاوه بر این موارد در سال ۵۹۷ق. صلاح الدین ایوبی، در سال ۷۲۱ق. ناصر محمد بن قلاوون، و در سال ۷۶۶ ق. ملک منصور، ‏ امیران مکه را از دریافت مالیات از حج‌گزاران منع کردند و در عوض همه ساله معادل ارزش آن، گندم به مکه ارسال می‌داشتند.[۱۸] هر چند آذوقه‌های ارسالی الزاماً برای مصرف حاجیان نبوده ولی موجب وفور فراوانی مواد غذائی در حرمین می‌گردید. ¬¬


علاوه بر این خود حج‌گزاران نیز بخشی از آذوقه خود را برای مسیر و اقامت در حرمین همراه می‌آوردند. از همین رو حاجیان در توصیه به حج‌گزاران و در سفرنامه‌های خود، سفارشات خاصی از جمله همراه داشتن مایعات و میوه‌جات پخته (کمپوت)، آب لیمو، نان خشک و کم‌روغن دارند.[۱۹] برخی نیز همراه داشتن مواد غذائی بیشتری همانند برنج، آلوی خشک، روغن، قند و شکر، عدس و باقالی و سبزی خشک، نمک و ادویه، آب لیمو و لیمو عمانی، آب نبات لب‌ترش، سرکه شیره و سکنجبین را نیز به حاجی توصیه می‌کردند.[۲۰]


طی سده‌های ۱۱ و ۱۲ قمری، کشاورزی و تولید گندم در مناطق مختلف عربستان از جمله مدینه رایج گردید و در کنار خرما یکی از محصولات اصلی این منطقه بشمار می‌رفت.[۲۱]

قحطی

هرچند گزارش‌هایی از فراوانی طعام و آذوقه در موسم حج، در دوره‌های مختلف نقل شده است.[۲۲] در عین حال وقوع قحطی در مکه در برخی سالها، تهیه آذوقه حاجیان را با مشکلات جدی مواجه می‌ساخت. از جمله در سالهای ۷۶ ق،[۲۳] ۲۵۱ق. ۲۶۰ ق. ۲۶۶ق. ۲۶۸ق،[۲۴] ۴۴۰ق؛ و ۴۴۷ق که موجب افزایش قیمت و نایاب شدن نان و مواد غدائی دیگر گردید.[۲۵] جنگ حکومت‌ها یا درگیری داخلی در حرمین نیز موجب کمبود و گرانی می‌گردید.[۲۶] اطلاع از کمبود آذوقه در مدینه بعضاً موجب می‌گردید تا حج‌گزاران پس از حج از زیارت مدینه منصرف شده و به وطن خود بازگردنند.[۲۷]

غذای رایگان

نوشتار اصلی: اطعام

در مکه

اطعام اهل مکه نسبت به حج‌گزاران و زائران خانه خدا سابقه دیرینه دارد[۲۸] و سنت رفادت در میان عرب جاهلی، به اطعام حاجیان در طول برگزاری مناسک حج اشاره دارد.[۲۹] اطعام قصی بن کلاب جد پنجم رسول خدا(ص)[۳۰] و هاشم[۳۱] و دیگر افراد[۳۲] نمونه‌هایی از اطعام حج‌گزاران است. پس از هاشم، عبدالمطلب حاجیان را اطعام می‌کرد.[۳۳] پس از او و حتی در زمان ظهور اسلام، ابوطالب به این سنت اقدام می‌کرد.[۳۴] با شکل‌گیری حکومت نبوی در مدینه و در اولین حج مسلمانان در سال نهم هجری، پیامبر اکرم(ص) مالی در اختیار ابوبکر قرار داد تا حاجیان را بدان اطعام کند و در حجة الوداع نیز حاجیان را اطعام کرد.[۳۵] پس از پیامبر نیز اطعام حاجیان در روز قربانی تا پایان ایام حج که به طعام الموسم معروف شد، از سوی خلفا ادامه داشت.[۳۶] معاویه با ایجاد خانه‌ای به نام دارالمراجل در مکه، امکانات طبخ و مواد اولیه طعام حاجیان را در آن قرار داد، که علاوه بر موسم حج، در ماه رمضان نیز اطعام می‌کرد.[۳۷] سنت اطعام در ایام حج تا اوائل قرن دهم هجری در میان حاکمان اسلامی ادامه داشت.[۳۸] کردی سنت اطعام را تا زمان فاسی (۸۳۲ق) رایج می‌داند[۳۹] و نهروانی (- ۹۹۰ ق) ضمن گزارش اطعام عبدالباسط (- ۸۵۱ق)- از صاحب منصبان دولت ظاهریان - نسبت به حاجیان در طی مسیر مصر به مکه و مدت اقامت در مکه و هنگام بازگشت،[۴۰] از عدم انجام سنت اطعام در زمان خود یاد کرده و از زمان انقطاع آن اظهار بی‌اطلاعی می‌کند.[۴۱] برخی معتقدند از قرن نهم به جهت سهولت راه‌ها و کثرت حج‌گزاران، تغذیه حجاج در مقابل اخذ اجرت بر عهده مطوفین قرار گرفت.[۴۲] (← اطعام)

در برخی موارد حکومت یا خیرین، اسکان حج‌گزاران را تکفل می‌کردند و تغذیه ایشان را نیز بر عهده می‌گرفتند[۴۳] وقفیات متعددی نیز برای تغذیه خاص یا عموم در نظر گرفته می‌شد.[۴۴] برخی مناطق و کشورها نیز برای اطعام و اسکان حج‌گزاران فقیر منطقه خود صدقاتی را در نظر می‌گرفتند.[۴۵]

در مدینه

در مدینه از زمان پیامبر اکرم(ص) تا عصر خلفاء توزیع غذا در میان مسافران فقیر رایج بود. با افزایش تعداد این افراد حاکمان مدینه با جمع‌آوری صدقات و تبرعات کشاورزان مدینه، فقراء را در مدت زیارت مرقد نبوی تغذیه می‌کردند. به مرور این امر به اداره ضیافت نبوی (دارالضیافة النبویة) واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، تغذیه زائران فقیر مدینه نیز سامان خود را از دست داد.[۴۶] در مقاطعی از دوره عثمانی در مدینه از طرف سلطان، شوربا و برنج و زرده و عاشورا (نوعی آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم طبخ می‌شد) میان زائران تقسیم می‌گردید.[۴۷]

امروزه

در دوره معاصر، تولید گندم در عربستان رشد یافته و در سال ۲۰۰۳ م. به ۳/۵ میلیون تن رسید.[۴۸] در عین حال دولت عربستان برای تهیه مواد اولیه خوراکی و تغذیه شهروندان خود و حج‌گزاران، اقدام به واردات منظم مواد اولیه و مصنوعات غذائی کرد. بر اساس آمار وزارت اقتصاد و دارائی عربستان از سال ۲۰۰۰م. تا سال ۲۰۱۰ م. واردات مواد غذایی این کشور بالغ بر ۴۷۸۵۲۷ میلیون ریال سعودی بود. این رقم در سال ۲۰۱۱م. ده درصد نیز رشد داشته است.[۴۹]

تغذیه حاجیان ایرانی

تغذیه حج‌گزاران ایرانی در دوره اخیر عمدتاً بر عهده کاروانها بوده است.[۵۰] با سامان‌یابی حج‌گزاری ایرانیان، این امر از جنبه‌های مختلف مورد نظارت قرار گرفت. حتی در اوائل شکل‌گیری سازمان حج، تغذیه توسط کاروانها و مدیران آن صورت می‌گرفت و سازمان حج بر این امر نظارت می‌کرد. از جمله واحد تغذیه و تدارکات با ۱۰ نفر نیرو در مکه و ۵ نفر در مدینه، بر توزیع تدارکات نظارت کرده و به کنترل کمی و کیفی کالاها، بررسی و مقایسه نرخ روزانه میوه در میادین شهرهای مکه و مدینه به منظور کنترل هزینه‌های مدیران کاروانها می‌پرداختند.[۵۱] در این میان به بهداشت تغذیه بیشتر توجه می‌شد و سازمان حج با انتشار جزوات با محوریت مسائل بهداشتی و تغذیه به هدایت زائران می‌پرداخت.[۵۲]

در سالهای بعد سازمان حج و زیارت کالاهای مورد نیاز حجاج را توسط یک هیئت منتخب از عربستان یا دیگر کشورها تهیه و میان کاروانها توزیع می‌کرد. در مرحله بعد با تشکیل کمیسیونی به نام کمیسیون خرید، این امر انسجام بیشتری پیدا کرد.[۵۳] همه ساله پس از اتمام عملیات حج، کمیسیون خرید تدارکات حج با حضور نمایندگانی از بعثه* مقام معظم رهبری و سازمان حج و زیارت*، تشکیل می‌گردد و با نظر متخصصان امر بهداشت و تغذیه، به تدوین برنامه غذایی و تدارک اقلام مورد نیاز برای حج سال آینده می‌پردازد.[۵۴] آسیب‌شناسی تدارکات سال قبل، جلسات کارشناسی با متخصصین تغذیه و مدیران آشپزخانه‌ها، تطابق با ذائقه عموم زائران، تناسب با شرایط آب و هوایی عربستان در برنامه تغذیه حجاج در نظر گرفته می‌شود.[۵۵]

مسئله تغذیه در دو بعد تهیه مواد اولیه و طبخ غذا مورد توجه است. در بعد تهیه و تدارک اقلام غذائی، برخی اقلام مصرفی حج‌گزاران از ایران تهیه و ارسال می‌شود و کالاهایی که مصرف روزانه دارند، مثل نان، سبزیجات، میوه و تخم مرغ، از محل تنخواه ارزی خریداری می‌شوند. کالاهای اساسی مانند مرغ، فیله مرغ، ماهی، کره، لبنیات، برنج، آبمیوه، نوشابه و روغن نیز با انجام مناقصه، تهیه می‌گردد.[۵۶] برخی سالها نیز این مواد از ایران وارد عربستان می‌شود.[۵۷] در سالهای مختلف سقف اعتبار خرید سرانه کالا از ایران یا عربستان متفاوت تعیین می‌شده است.[۵۸] این اقلام از طریق چهار انبار در شهر مکه سابقاً به کاروانها،[۵۹] و در سالهای اخیر به آشپزخانه‌های منطقه‌ای و متمرکز توزیع می‌گردد.[۶۰] در شهر مدینه نیز انبار کالاهای خوراکی مناطق سه‌گانه را پوشش می‌دهند.[۶۱]

مسئله طبخ غذا نیز تا سال ۱۳۸۰ ش. از سوی مدیران کاروانها و در هتل‌های محل اقامت ایشان صورت می‌گرفت.[۶۲] طرح تغذیه متمرکز از سال ۱۳۷۰ ش. در سازمان حج و زیارت مطرح بود و در سال ۱۳۸۰ ش که دولت عربستان طبخ غذا در محل هتل‌ها را ممنوع کرد[۶۳] این طرح عملیاتی گردید. آشپزخانه متمرکز دارایی فوائد متعددی همچون ارتقاء کیفیت بهداشتی، صرفه‌جوئی در نیروی انسانی و هزینه، و برنامه غذائی یکسان کاروانهای حج است. تا سال ۱۳۸۵ش. به تدریج تهیه غذای تمام کاروانها در شهر مدینه از طریق دو آشپزخانه متمرکز طبخ و توزیع می‌شد. در شهر مکه نیز این اقدام آغاز شد و تا سال ۱۳۸۳ش. بیش از 52%[۶۴] و در سال ۱۳۸۴ش. ۷۰٪ زائران و امروزه کلیه حج‌گزاران در مکه از تغذیه متمرکز بهره‌مند گردیدند.[۶۵]

تغذیه حج‌گزاران ایرانی در مشاعر و عرفات نیز از سوی سازمان حج و زیارت تهیه می‌گردد.[۶۶] علاوه بر آشپزخانه متمرکز، از غذای آماده بسته‌بندی شده در ایران نیز برای تغذیه حج‌گزاران در ایام تشریق و مسافرتهای بین مکه و مدینه استفاده می‌گردد.[۶۷]

دو معاونت تغذیه در ستادهای سازمان حج و زیارت در مکه و مدینه فعالیت می‌نمایند[۶۸] و دارای ساختاری شامل مدیر، معاون، پزشک مسئول بهداشت، مسئول تغذیه، بخش اداری، بخش توزیع، وگروه‌های مختلف پخت است.[۶۹] این آشپزخانه‌ها از شیوه پخت صنعتی استفاده می‌کنند، و با بکارگیری ۱۳۵ پرسنل در مدینه و ۳۴۰ نفر در مکه[۷۰] طی فرآیندی منظم به تهیه غذای حج‌گزاران می‌پردازند.[۷۱] توزیع غذای گرم در هیترهای مخصوص از مراحل پیچیده آشپزخانه متمرکز است که حدود سه ساعت طول می‌کشد.[۷۲]

سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران علاوه بر رعایت اصول بهداشی و مقررات مصوب در این زمینه، توافقات خاصی نیز با کشور عربستان دارد. بر اساس این توافقات انعقاد هرگونه قرار داد تغذیه یا تهیه مواد غذایی مگر با مؤسسات و شرکتهای سعودی مجاز و واجد شرایط بهداشتی و با هماهنگی شهرداری‌های مکه معظمه، مدینه منوره و جدّه ممنوع است و دست‌اندرکاککران تهیه، پخت و سرو غذا، باید مورد معاینات قرارگیرند و گواهی‌نامه انجام معاینات پزشکی را از شهرداری حرمین دریافت کنند.[۷۳]

تغذیه حاجیان دیگر کشورها

در میان کشورهای اسلامی، جمهوری اسلامی ایران تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حجاج همانند تهیه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکی و ارشاد، به صورت متمرکز صورت می‌گیرد.[۷۴]تغذیه زائران سایر کشورها شیوه‌های گوناگونی دارد. در برخی کشورها امور تغذیه بر عهده دولت است و برخی ا کشوها شرکت‌های سیاحتی و گاه خود افراد عهده‌دار تهیه غذا هستند.[۷۵] در برخی ایام حج، تغذیه رایگان از سوی خیرین یا برخی موسسات صورت می‌گیرد که معمولاً با ازدحام مواجه می‌گردد.[۷۶] همچنین طی سالهای اخیر سنت مرسوم افطاری دادن در حرمین، شکل منظمی به خود گرفته و در رمضان سال ۱۳۴۳ق. (۱۳۹۲ش) طولانی‌ترین سفره افطار در ماه مبارک رمضان برای عموم حج‌گزاران در مسجدالحرام برقرار گردید و میلونها نفر با بسته‌های غذائی آماده شامل شیر، خرما، نان و نوشیندنی پذیرائی می‌شوند.[۷۷]

پانویس

  1. ↑ - مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص59.
  2. ↑ - میقات حج، ش45، ص174 «حج‌گزاری ایرانیان از زبان خادمان حجاج».
  3. ↑ - الرحلة السریة للعقید الروسی، ص282.
  4. ↑ - بسوی خدا می‌رویم، ص85.
  5. ↑ - اخبار مکه، الفاکهی، ج3، ص52.
  6. ↑ - سفرنامه حجاز، ص413؛ مرآة الحرمین، ص490.
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ - الارج المسکی، ص203 – 205.
  9. ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ - بهجة النفوس، ج1، ص299.
  10. ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ - امراء البلد الحرام، ص35.
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ امراء البلد الحرام، ص73 – 75؛ نائح الکرم، ج3، ص494ـ497؛ مرآة الحرمین، ص203.
  12. ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ - منائح الکرم، ج1، ص19.
  13. ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ - منائح الکرم، ج3، ص236.
  14. ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ - تاریخ مکه، سباعی، ص331.
  15. ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ - منائح الکرم، ج3، ص497.
  16. ↑ - منائح الکرم، ج3، ص494ـ497.
  17. ↑ - مرآة الحرمین، ص203.
  18. ↑ - سفرنامه حجاز، ص116، 180، 182؛ مرآة الحرمین، ص131.
  19. ↑ - بسوی خدا می‌رویم، ص85.
  20. ↑ - بسوی خدا می‌رویم، ص86.
  21. ↑ - مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص158.
  22. ↑ - موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.
  23. ↑ - إتحاف الوری، ج2، ص91.
  24. ↑ - إتحاف الوری، ج2، ص342.
  25. ↑ - شفاء الغرام، ج2، ص325.
  26. ↑ - نک: سفر نامه میرزا داوود وزیر وظایف، ص162و 169؛ مرآة الحرمین، ص510؛ مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص106.
  27. ↑ - داستان بار یافتگان، ص165، 173.
  28. ↑ - التاریخ القویم، ج6، ص153.
  29. ↑ - التدوین فی أخبار قزوین، ج‏2، ص447.
  30. ↑ - اخبار مکه، الازرقی، ج 1، ص155.
  31. ↑ - الطبقات، ج1، ص76؛ البدابة و النهایه، ج2، ص253؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج3، ص223.
  32. ↑ - تاریخ مکة المشرفة، ابن ضیاء، ص64- 66.
  33. ↑ - شفاء الغرام، ج2، ص106.
  34. ↑ - اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص82.
  35. ↑ - اتحاف الوری، ج1، ص567؛ شفاء الغرام، ج2؛ ص106؛ سمط النجوم، ج1، ص249.
  36. ↑ - تاریخ مکة المشرفة، ص64-66.
  37. ↑ - مثیر الغرام، ص326؛ تاریخ مکة المشرفة، ابن ضیاء، ص64-66.
  38. ↑ - سمط النجوم، ج1، ص249؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص23.
  39. ↑ - التاریخ القویم، ج6، ص153.
  40. ↑ - الإعلام بأعلام بیت الله الحرام، ص233 ـ234؛ التاریخ القویم، ج‏2، ص560.
  41. ↑ - الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص79.
  42. ↑ - التاریخ القویم، ج6، ص153.
  43. ↑ - میقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
  44. ↑ - مرآة الحرمین، ص156، 477.
  45. ↑ . موسوعهمکه المکرمه، ج4، ص140.
  46. ↑ - موسوعه مرآة الحرمین، ج‏3، ص257ـ 258.
  47. ↑ - الرحله الحجازیه، ص156.
  48. ↑ - حج 25، ص230.
  49. ↑ - http://www.mof.gov.sa/Arabic/DownloadsCenter/DocLib6/واردات المملکة حسب السلع الرئیسیة.xls
  50. ↑ - حج (رضایی)، ص156.
  51. ↑ - با کاروان عشق در سال 72، ص310ـ 311.
  52. ↑ - با کاروان صفا در سال 82، ص182.
  53. ↑ - با کاروان صفا در سال 82، ص241.
  54. ↑ - حج 25، ص347ـ 348؛ حج 26، ص108.
  55. ↑ - حج 30، ص179.
  56. ↑ - حج 25، ص347ـ 348.
  57. ↑ - حج 27، ص111.
  58. ↑ - حج 28، ص86ـ 87.
  59. ↑ - حج 25، ص348 ـ 349.
  60. ↑ - حج 28، ص86 ـ 87.
  61. ↑ - http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=81
  62. ↑ - حج 29، ص369.
  63. ↑ - با کاروان صفا در سال 82، ص366.
  64. ↑ - حج 28، ص86 ـ 87.
  65. ↑ - حج 26، ص375.
  66. ↑ - با کاروان صفا در سال 82، ص407.
  67. ↑ - با کاروان صفا در سال 82، ص243.
  68. ↑ - با کاروان صفا در سال 82، ص366.
  69. ↑ - حج 30، ص177.
  70. ↑ - حج 28، ص86 ـ 87.
  71. ↑ - حج 29، ص372.
  72. ↑ - حج 29، ص372.
  73. ↑ - با کاروان صفا در سال 82، ص80 ـ 81.
  74. ↑ - با کاروان صفا در سال 82، ص120.
  75. ↑ . الحج و العمره، صفر 1429ق>, ص73؛ مدیریت حج در کشورهای اسلامی ص 57؛ حج 29، ص 509
  76. ↑ - در حریم حرم، ص155.
  77. ↑ - http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=998 http://www.shafaqna.com/persian/other-services/countries/saudi-arabia/item/47930

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج/تغذیه.
  • اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (-۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
  • اخبار مکه، محمد بن عبدالله الازرقی(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
  • اخبار مکه، الفاکهی (-۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. (جغرافی، ط ۲، مکتبة اسدی، ۱۴۲۴ ق)
  • الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی بن عبدالقادر الطبری(-۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
  • الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی (-۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
  • با کاروان صفا در سال ۸۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۲ش.
  • با کاروان عشق در سال ۷۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۲ش.
  • البدایه و النهایه فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰–۷۷۴ق)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
  • بسوی خدا می‌رویم، سید محمود طالقانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
  • بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (-۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
  • التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم، محمد
  • طاهر الکردی، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق..
  • تاریخ مکه المشرفه، محمد ابن الضیاء (-۸۵۴ق)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
  • تاریخ مکه، دراس‍ات ف‍ی ال‍س‍ی‍اس‍ه و ال‍ع‍ل‍م و الاج‍ت‍م‍اع و ال‍ع‍م‍ران، احمد السباعی (-۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادی مکه الثقافی، ۱۴۰۴ق.
  • التدوین فی اخبار قزوین، عبدالکریم الرافعی القزوینی (- قرن۶ق)، به کوشش عزیزالله العطاردی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
  • حج (رضایی)، یوسف رضایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
  • الحج والعمره (مجلة شهریه)، وازرة الحج، الریاض.
  • حج ۲۵، گزارشی از حج گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
  • حج ۲۶، گزارش حج سال ۱۴۲۶ قمری برابر سال ۱۳۸۴ شمسی، محمد حسین رجبی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • حج ۲۷، گزارش حج‌گزاری ایرانیان در موسم حج سال ۱۴۲۷ هجری قمری آذر و دی ۱۳۸۵ شمسی، حسن مهدویان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • حج ۲۸ (گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۸ق)، رضا بابایی و علی اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
  • حج ۲۹، گزارش حج سال ۱۴۲۹ه‍.ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۸ش.
  • حج ۳۰، گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۳۰ه‍.ق برابر با سال ۱۳۸۸ه‍.ش، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
  • حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
  • خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، احمد بن زینی دهلان (-۱۳۰۴ق)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق.
  • داستان باریافتگان، میر سیداحمد هدایتی، به کوشش قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
  • در حریم حرم، جواد محدثی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
  • الرحلة الحجازیه، اولیا چلبی، قاهره، دارالوفاق العربیه، ۱۹۹۹م.
  • الرحلة السریة للعقید الروسی، عبدالعزیز دولتشین، بیروت، الدارالعربیة للموسوعات، ۱۴۲۸ق.
  • سفرنامه حجاز (الرحله الحجازیه)، محمد لبیب البتونی، ترجمه هادی انصاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
  • سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف، میرزا داود وزیر وظایف (- ۱۳۲۷ق)، سید علی قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
  • سمط النجوم العوالی ف‍ی اب‍ن‍اء الاوائ‍ل و ال‍ت‍وال‍ی، عبدالملک بن حسین العصامی (-۱۱۱۱ق)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
  • السیرة الحلبیه، نورالدین علی بن احمد الحلبی (-۱۰۴۴ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۰ق.
  • شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (-۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
  • الطبقات الکبری، محمد بن سعد (-۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
  • مثیر الغرام الساکن الی أشرف الأماکن، عبدالرحمن ابن جوزی (- ۵۹۷ق) به کوشش الذهبی، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۱۵ق.
  • مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت باشا (-۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
  • مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، محمد رضا فرهنگ و جعفر خلیلی، تهران، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
  • منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه الحرم، علی بن تاج الدین السنجاری (-۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد المصری، مکه، جامعه ام القری، ۱۴۱۹ق.
  • موسوعه مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ایوب پاشا صبری (-۱۳۰۷ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
  • موسوعه مکه المکرمة والمدینة المنوره، احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق.
  • میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=تغذیه_در_حج&oldid=30446»