آستان مقدس کاظمین

آستان مقدس کاظمین

اطلاعات اولیه
تأسیس	سال 183 ه. ق
مکان	شهر کاظمین
اشخاص مدفون در حرم	امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)
معماری
مساحت	حدود ۲۶ هزار مترمربع
دروازه‌های صحن	هشت عدد؛ باب القریش، باب القبله، باب المراد، باب صاحب الزمان، باب الفرهادیه، باب آینه و باب مسجد صفوی
رواق‌های حرم	4 عدد؛ رواق باب‌المراد، رواق باب‌القریش، رواق شمالی، رواق غربی
ایوان‌های حرم	سه ایوان
مشخصات گنبد	دو گنبد دوقلو و مشابه، بالای قبر هریک از دو امام هفتم و نهم(ع)، ارتفاع بدنه هر گنبد، 5/ 14 متر و ارتفاع آنها، از نوک تا سطح زمین، 29 متر
مشخصات گلدسته‌ها	چهار گلدسته با بدنه کاشی‌کاری و قسمت فوقانی، طلاکاری و چهار شبه‌مناره بسیار کوچک، اطراف گنبدهای حرم، در چهار گوشه سقف گنبدخانه با پوششی از طلا.

آستان مقدس کاظمین، حرم مطر امام موسی کاظم(ع) و امام جواد(ع)، در کشور عراق و در شهر کاظمین در نزدیکی شهر بغداد واقع شده است.

زمین این آستان در ابتدا به عنوان قبرستان قریش شناخته می‌شد و با شهادت امام موسی کاظم(ع) و دفن در این مکان، و همچنین دفن امام جواد(ع)، به عنوان زیارتگاه شیعیان شناخته می‌شود.

این آستان از زمان تاسیس تا به امروز در دوره‌های مختلف دستخوش حوادث و تحولات بسیاری بوده؛ گاهی بر اثر حوادث طبیعی و یا توسط دشمنان دچار ویرانی می‌شده و به وسیله ارادتمندان و برخی سلاطین وقت بازسازی و تعمیر شده است. این اقدامات را می‌توان به دوره‌های آل بویه، صفویه، قاجار و دوره عصر حاضر تقسیم کرد.

آستان کاظمین در وضعیت فعلی، وسیع‌ترین و یکی از باشکوه‌ترین آستانه‌های عتبات عالیات عراق، به شمار می‌آید. مجموع مساحت صحن، حرم و حاشیه‌های آن، حدود ۲۶ هزار مترمربع است و متشکل از صحن به شکل مستطیل نزدیک به مربع، روضه منوره (گنبدخانه)، رواق‌های اطراف آن، ایوان‌ها و دکه‌هایی است که از سمت شمال، به مسجد دوره صفوی متصل است و دارای چهار رواق، دو گنبد دوقلو و مشابه، بالای قبر هریک از دو امام و مسجد صفوی در ضلع شمالی حرم مطهر می‌باشد که به توصیف و تاریخچه همه آنها خواهیم پرداخت.

پیشینه کاظمین

کاظمین، شهری جدا از بغداد است و در شمال غرب این شهر و غرب رود دجله واقع شده است.

قبرستان قریش

زمینی که آستان مقدس کاظمین، امروزه در آن واقع است، در آغاز به نام «مقابر قریش» (قبرستان قریش)، شناخته می‌شد. برای نخستین بار، منصور عباسی پس از تاسیس بغداد در سال 149 ه. ق، زمین اینجا را به قبرستان تبدیل کرد.

نخستین کسی که در این گورستان دفن گردید، جعفر اکبر، فرزند منصور بود که در سال 150 ه. ق، از دنیا رفت. پس از او، هیثم بن معاویه، والی منصور بر بصره، در سال 156 ه. ق، در این قبرستان دفن شد و از آن پس، دفن اموات در این قبرستان، ادامه یافت.

آستان مقدس

در برخی منابع، از این قبرستان با نام «مقابر بنی‌هاشم» نیز یاد شده است؛ از جمله شیخ مفید می‌گوید: «آنجا قبرستان بنی‌هاشم و بزرگان مردم بوده است». شاید انتخاب لفظ قریش برای نام این قبرستان، اشاره به آن است که عموم قریشیان، چه بنی‌عباس و چه دیگران، در آن به خاک سپرده می‌شدند. علت شهرت آن به بنی‌هاشم نیز می‌تواند ناظر به همین موضوع باشد.

دفن امام کاظم در مقابر قریش

امام موسی کاظم(ع)، پس از اینکه در سال 183 ه. ق، مسموم گردید و به شهادت رسید، در مقابر قریش، به خاک سپرده شد. به گفته صاحب اثبات الوصیه، امام(ع) را در مکانی که خود ایشان در زمان حیات خریداری کرده بود، به خاک سپردند.

محل زیارت شیعیان

از برخی روایات چنین برمی‌آید که قبر امام(ع) پس از خاکسپاری، درون محوطه محصوری قرار داشت که شیعیان، از ترس حاکمان، به سختی می‌توانستند آن را زیارت کنند. از این‌رو امام رضا(ع) به شیعیان اجازه داده بود تا مردم از پشت دیوار، به امام کاظم(ع) سلام بدهند. بر اساس روایت دیگری، امام رضا(ع) به شیعیان گفته بود که در مساجدی که اطراف قبر شریف است، نماز و دعا بخوانید.

دفن امام جواد کنار جدش

از گذشت حدود چهل سال از شهادت و دفن امام موسی کاظم(ع)، در سال 220 ه. ق نیز امام جواد(ع) در بغداد، مسموم گردید و به شهادت رسید و بدن مطهر ایشان را کنار قبر جدشان، امام کاظم(ع)، به خاک سپردند. بعدها زیارتگاه و مدفن شریف این دو امام، به نام «مشهد باب التبن» شهرت یافت که وجه تسمیه آن، وقوع آن در نزدیکی یکی از محلات بغداد، به نام «باب التبن» بود.

آستان کاظمین در دوره‌های مختلف

آستان کاظمین در دوره‌های مختلف دستخوش حوادثی بوده که به برخی از آنها می‌پردازیم.

از دوره آل‌بویه تا آغاز دوره صفوی‌

اقدامات و حوادثی که در این دوره رخ داده از قرار زیر است.

وضعیت بنای اولیه

از وضعیت بنای اولیه آستان کاظمین، تا قرن چهارم هجری، اطلاع دقیقی در دست نیست. اما می‌دانیم که در نیمه‌های این قرن، ساختمان و زیارتگاهی بر قبر مطهر دو امام(ع) وجود داشته است. مورخان در ذیل زندگی‌نامه «ناشی» (متوفای 365 ه. ق)، شاعر بزرگ شیعه، آورده‌اند که او به دست خود، چلچراغ مربع و زیبایی ساخت که در زیارتگاه کاظمین نصب گردید.

منابع تاریخی، درباره تاریخ و دوره ساخت زیارتگاه، سکوت ورزیده و از بانی آن، نام نبرده‌اند. اما مرحوم شیخ محمد سماوی اشاره کرده است که معزالدوله دیلمی در سال 336 ه. ق، پس از اینکه در سال 334 ه. ق، بغداد را به تصرف خود درآورد، این آستان مقدس را ساخته است. البته گرچه در منابع تاریخی کهن، چنین مطلبی به چشم نمی‌خورد، اما با توجه به گرایش شیعی آل بویه و نیز با توجه به اینکه پس از مرگ معزالدوله، جنازه وی را به مقابر قریش (نزدیک قبر دو امام(ع) ) منتقل کردند، بعید نیست که او به ساخت زیارتگاه، اقدام کرده باشد.

به هر حال، مسلم است که آل‌ بویه توجه ویژه‌ای به این زیارتگاه داشته‌اند و به‌جز معزالدوله، تعداد دیگری از امرای آل بویه، از جمله ابوطاهر جلال‌الدوله، فرزند بهاءالدوله، فرزند عضدالدوله و نیز فرزند بزرگ جلال‌الدوله، معروف به «ملک عزیز»، در این آستان مقدس، به خاک سپرده شده‌اند.

آستان مقدس

طغیان رودخانه دجله

در سال 367 ه. ق، آب رودخانه دجله طغیان کرد و سیلاب، بخش‌های زیادی از سمت شرقی بغداد را غرق کرد. در سمت غربی بغداد نیز بخش‌هایی از قبور باب‌التبن‌ (در مجاورت زیارتگاه کاظمین) نیز به زیر آب، فرو رفت.

در سال 369 ه. ق، عضدالدوله دیلمی، امیر مقتدر آل‌بویه، خدمات عمرانی و اجتماعی گسترده‌ای را در بغداد آغاز کرد. او در این شهر، مساجد و بازارهایی بنا نمود و کانال‌های آبی را که خراب شده بود، بازسازی کرد. به گفته شیخ محمد سماوی، عضدالدوله اطراف حرم کاظمین نیز حصاری ایجاد کرد که شاید هدف او از این کار، محافظت روضه مقدسه از سیلاب‌های رود دجله بوده است.

در این دوره، شیعیان که بیشتر در محله کرخ بغداد، ساکن بودند، همه ساله در روز عاشورا، مراسم عزاداری و در عید غدیر، مراسم جشن و سرور، برگزار می‌کردند. اما در برخی سال‌ها، از جمله در سال 441 ه. ق، به دنبال برگزاری این مراسم، میان شیعه و سنی در بغداد، فتنه و درگیری رخ می‌داد.

آتش‌سوزی قبر و گنبد

در سال 443 ه. ق، فتنه میان شیعیان و اهل‌سنت در بغداد، به اوج خود رسید. با تحریک برخی از حنبلیان، سنیان به آستان کاظمین یورش بردند و همه هدایای نفیس و اشیای گرانبهای موجود در آنجا، از جمله چلچراغ‌ها، پرده‌ها و محراب‌های طلا و نقره را غارت کردند. آنها سپس قبر مطهر دو امام(ع) و دو گنبد چوبی را که روی این دو قبر واقع بود، آتش زدند و به دنبال آن، قبور بسیاری از امیران و وزیران و شخصیت‌های مشهور اطراف قبر دو امام(ع)، از جمله قبور معزالدوله و جلال‌الدوله دیلمی، جعفر، فرزند منصور دوانیقی، امین عباسی، فرزند‌ هارون‌الرشید و مادرش زبیده نیز در آتش سوخت.

به گفته سماوی، پس از این آتش‌سوزی، در سال 444 ه. ق، ارسلان بساسیری و ملک رحیم (از امیران آل بویه)، به کمک یکدیگر، حرم را بازسازی نمودند و دو صندوقچه‌ چوبی جدید، روی هریک از قبور، نصب کردند و گنبدی از همان چوب، بر قبر بنا نهادند. اما به عقیده مصطفی جواد، بساسیری، به تنهایی در سال 450 ه. ق، این کار را انجام داد. گفتنی است، ادامه آشوب‌ها و فتنه‌ها تا سال 449 ه. ق، می‌تواند مؤید این قول باشد.

فروریختن آستان با سیلاب

در سال 466 ه. ق، مصادف با اوایل دوره حاکمیت سلجوقیان، بار دیگر رود دجله طغیان کرد و سمت شرقی بغداد را سیلاب فراگرفت. بخش‌هایی از سمت غربی بغداد نیز، از جمله قبرستان احمد بن حنبل و آستان کاظمین، به زیر آب فرو رفت و دیوار آستان مقدس، فروریخت. از این‌رو، شرف‌الدوله مسلم بن قریش عُقیلی، هزار دینار صرف بازسازی آن کرد.

اقدامات در زمان سلجوقی

در سال 479 ه. ق، ملکشاه سلجوقی همراه خواجه نظام‌الملک، وارد بغداد شدند و حرم کاظمین و سایر زیارتگاه‌های مشهور بغداد، نظیر قبر معروف کرخی، احمد ابن حنبل و ابوحنیفه را زیارت کردند. سپس آنها به زیارت قبور امام علی(ع) و امام حسین(ع) در نجف و کربلا رفتند.

در دوره برکیارق سلجوقی، فرزند ملکشاه، وزیر وی مجدالملک براوستانی قمی به بازسازی آستان کاظمین اقدام نمود. سماوی، تاریخ این بازسازی را سال 490 ه. ق، دانسته است.

غارت حرم در زمان خلیفه عباسی

در محرم سال 517 ه. ق، خلیفه عباسی، المسترشد بالله، از جنگ خود با نورالدوله دبیس بن صدقه (حاکم شیعه مذهب بنی‌مزید)، به بغداد بازگشت و به دنبال آن، اهل‌سنت به آستان کاظمین یورش بردند و درها و پنجره‌های آن را کندند و گنجینه‌ها و اشیای باارزش‌ موجود در آن را به غارت بردند. پس از آن، سادات علوی، به دیوان خلافت شکایت کردند و خلیفه دستور داد تا جنایتکاران را تادیب کنند و بعضی از اشیای به غارت رفته را بازگردانند. ابن‌قلانسی نیز به این حادثه اشاره کرده و گفته است: «مقابر قریش در بغداد، غارت شد و چراغ‌های زراندود و پرده‌ها و ابریشم‌های آن، به تاراج رفت».

خرابی آستان بر اثر سیلاب‌ها

در دو قرن ششم و هفتم هجری، رود دجله چند بار طغیان کرد و بر اثر آن، سیلاب‌های عظیمی در بغداد جاری شد که به آستان کاظمین نیز آسیب‌هایی رسید. از آن طغیان‌ها، می‌توان به طغیان سال 554 ه. ق‌، طغیان سال 569 ه. ق، که بر اثر آن، بیشتر دیوارهای آستان کاظمین، خراب شد و نیز سیل سال 614 ه. ق‌، اشاره کرد.

آتش‌سوزی در دوره الظاهر بامرالله

در دوره الظاهر بامر الله عباسی (خلافت: 622- 623 ه. ق)، گنبد آستان مقدس کاظمین در آتش‌سوزی سوخت. ازاین‌رو الظاهر، بازسازی آن را آغاز کرد. اما پیش از اینکه آن را به پایان برساند، از دنیا رفت و جانشین وی، المستنصر عباسی، کار وی را تکمیل کرد. از دوره المستنصر بالله، صندوقچه چوبی قبر امام موسی کاظم(ع) باقی مانده است که تاریخ آن، سال 624 ه. ق، است.

ویرانی بر اثر سیلاب

در ماه شوال سال 646 ه. ق، رود دجله به علت بارندگی فراوان، طغیان کرد و سیلاب بزرگی به وجود آورد که در جریان آن، بخشی از دیوارهای آستان کاظمین، فرو ریخت. این بارندگی‌ها ادامه یافت و در ماه ذی‌الحجه همان سال، سیلاب سهمگین‌تری جاری شد که تمام بغداد را به زیر آب فرو برد و بر اثر آن، حصارها و اتاق‌های اطراف حرم‌ کاظمین، ویران شد و سیلاب چنان بارگاه مطهر دو امام را فراگرفت که فقط گنبد بنا، آشکار بود.

پس از این خرابی‌ها، در سال 647 ه. ق، خلیفه عباسی دستور بازسازی حصار حرم مطهر را صادر کرد. به نوشته ابن‌فوطی، کارگران به هنگام بازسازی دیوارها، به ظرفی سفالین برخوردند که در آن، هزار درهم قدیمی وجود داشت. بخشی از آنها، یونانی و دارای تصاویر بود و بخش دیگری از آنها، در سال 132 ه. ق در بغداد و بخش دیگری نیز مقارن همان تاریخ در واسط، ضرب شده بودند. جریان را به خلیفه گزارش دادند. خلیفه نیز دستور داد بهای آنها را برای بازسازی حرم مطهر صرف کنند. مردم، قسمتی از آنها را به بالاترین قیمت خریدند و قسمتی نیز به بزرگان هدیه داده شد و آنان در عوض، وجوهی بیشتر از آنچه هدیه گرفته بودند، به حرم بخشیدند. («وفیها امر الخلیفة بعمارة سور مشهد موسی بن جعفر (علیه‌السّلام)، فلما شرعوا فی ذلک وجدوا برنیة فیها الفا درهم قدیمة منها یونانیة علیها صور ومنها ضرب بغداد سنة نیف وثلاثین ومائة ومنها ما هو ضرب واسط یقارب هذا التاریخ فعرضت علی الخلیفة، فامر ان تصرف فی عمارة المشهد فاشتراها الناس باوفر الاثمان واهدی منها الی الاکابر فنفذوا الی المشهد اضعاف ما کان حُمِل الیهم.)

حمله مغولان

در سال 656 ه. ق، مغولان به بغداد، حمله و این شهر را اشغال کردند. در جریان این حمله، بسیاری از مساجد و زیارتگاه‌های این شهر، از قبیل مسجد خلیفه، حرم امام کاظم و امام جواد(ع) و نیز قبور خلفای عباسی، به آتش کشیده شد. مدتی پس از این حادثه، امیر قراتای، عمادالدین عمر بن محمد قزوینی را به قائم مقامی خود منصوب کرد و او نیز شهاب‌الدین علی بن عبدالله را به سمت ناظر اوقاف تعیین کرد و به او دستور داد تا مسجد خلیفه و آستان کاظمین را بازسازی کند.

در سال 769 ه. ق، سلطان اویس جلایری، به بازسازی حرم اقدام کرد و دو گنبد و دو مناره ساخت و دستور داد دو صندوق از سنگ مرمر، روی قبر شریف دو امام هفتم و نهم(ع)، نصب کردند. همچنین او، رواق و رباطی را که در صحن مطهر بود، بازسازی کرد و اموالی بین خادمان و متولیان حرم و سادات علوی ساکن آنجا، تقسیم کرد. در فاصله زمانی این بازسازی تا روی کار آمدن صفویان، در منابع تاریخی، گزارشی از بازسازی‌ها و اقدامات عمرانی در آستان مقدس کاظمین، به چشم نمی‌خورد.

در دوره صفوی‌

پس از تشکیل دولت صفوی، شاه اسماعیل در سال 914 ه. ق، عراق را تصرف کرد و وارد بغداد شد.

اقدامات شاه اسماعیل

به دستور وی، اقدامات گسترده‌ای برای بازسازی و توسعه آستان کاظمین آغاز شد؛ از جمله این اقدامات، نصب دو صندوقچه چوبی نفیس روی قبرهای شریف، سنگ‌فرش کردن رواق‌ها با سنگ مرمر و آراستن حرم و دیوارهای بیرونی آن با کاشی‌های حاوی آیات قرآن و نقش‌های گیاهی زیبا بود. او همچنین دستور داد دو گلدسته دیگر، به دو گلدسته قبلی افزوده گردد و مسجد بزرگی، متصل به قسمت شمالی حرم، ساخته شود. او اجرای این طرح را به «امیر خادم بیک» واگذار کرد و خود، به ایران بازگشت.

اسکلت اصلی حرم مطهر امامین کاظمین و نیز مسجد متصل به آن از سمت شمال، از آثار دوره شاه اسماعیل صفوی است که تا به امروز، باقی مانده است. همچنین بخش‌هایی از کتیبه‌های کاشی این دوره نیز تاکنون در آستان مقدس کاظمین، باقی مانده است، از جمله در قسمت بیرونی دیوار رواق شرقی در ایوان باب‌المراد، کتیبه‌ای به تاریخ ششم ربیع‌الثانی 926 ه. ق وجود دارد که در آن، شاه اسماعیل صفوی را بانی آنجا دانسته است. همچنین گرداگرد دیوار داخلی حرم مطهر، در ارتفاع دو متری از سطح زمین، کتیبه‌ای از کاشی، حاوی آیات مبارک سوره دهر، سوره نبا و سه آیه آخر سوره زمر، وجود دارد که در پایان آن، تاریخ 935 ه. ق ذکر شده است. این تاریخ، نشان می‌دهد که کارهای عمرانی، پس از مرگ شاه اسماعیل و در زمان شاه طهماسب صفوی، پایان یافته است.

افزون‌ بر آثار یاد شده، سه لنگه از درهای چوبی خاتم‌کاری حرم نیز باقی مانده است که البته تاریخ ندارد. اما از نظر شیوه تزیینات و نوع کتیبه‌های آن، شبیه صندوقچه‌های روی قبر است. این درها، به علت کهنگی، از جای خود برداشته شده است و در حال حاضر، در موزه آثار عربی (اسلامی) بغداد به شماره‌های 7146، 7147 و 7148، نگهداری می‌شود و درهایی از طلا و نقره، جایگزین آنها در حرم مطهر شده است.

ساخت ساختمان مناره

در سال 978 ه. ق، در دوره مراد پاشا، والی بغداد، ساختمان مناره، واقع در شمال شرقی حرم مطهر، پایان یافت و فضلی، فرزند فضولی شاعر، در ماده تاریخ آن، اشعاری ترکی سرود که این اشعار در کتیبه‌ای سنگی، در ورودی پلکان مناره، نوشته شده است.

بازسازی توسط شاه‌عباس کبیر

در سال 1032 ه. ق، شاه‌عباس کبیر صفوی، وارد بغداد شد و پس از زیارت حرم کاظمین، دستور داد تا خرابی‌هایی را که با گذشت زمان، به ساختمان حرم وارد شده بود، بازسازی کنند. همچنین وی دستور داد تا ضریح محکمی از فولاد بسازند و روی دو صندوقچه چوبی، نصب کنند. اما به علت تیرگی روابط بین ایران و عثمانی، نصب این ضریح، به تاخیر افتاد؛ تا اینکه در ماه جمادی‌الثانی سال 1115 ه. ق، کاروانی از علما و رجال سیاسی ایران و در پیشاپیش آنان، شیخ‌الاسلام جعفر کمره‌ای، این ضریح را با خود، به عراق آوردند و طی مراسم باشکوهی، بر قبر شریف امامین کاظمین(ع) نصب کردند.

در دوره قاجار

اقدامات و حوادثی که در این دوره رخ داده از قرار زیر است.

اقدامات آقامحمدخان

در سال 1207 ه. ق، به دستور آقامحمدخان قاجار، کار بازسازی حرم کاظمین و تکمیل کارهای نیمه تمام صفویان، آغاز شد، از جمله این کارها، بازسازی سه گلدسته بزرگ، از گلدسته‌های چهارگانه‌ای بود که در روزگار صفویان، ارتفاع آن بیشتر از بام حرم نبود. گلدسته چهارم نیز در روزگار سلطان سلیم، تکمیل شد. از دیگر اقدامات این دوره، ساختن صحن وسیعی بود که از سه طرف، یعنی شرق و غرب و جنوب، حرم را دربرمی‌گرفت و طرف شمال آن، به مسجد متصل بود.

اقدامات فتحعلی‌شاه

در دوره فتحعلی‌شاه قاجار، کارهای عمرانی مربوط به آستان کاظمین، ادامه یافت؛ از جمله، درون دو گنبد و دیوارهای روضه منوره، آینه‌کاری شد و دو گنبد امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) و گلدسته‌های چهارگانه کوچک، طلاکاری گردید.

اقدامات سلطان محمود دوم

در سال 1255 ه. ق، سلطان محمود دوم عثمانی، پارچه ابریشمی گلدوزی شده‌ای را که پیش‌تر روی قبر پیامبر(ص) در مدینه منوره بود، به حرم کاظمین هدیه کرد و در یکی از شب‌های قدر، در ماه رمضان، روی قبر‌ انداخته شد. شعرای شیعه و سنی، از جمله عبدالغفار اخرس و عبدالباقی عمری، به این مناسبت، اشعار زیبایی سرودند و برای ماده تاریخ آن، عبارت‌ «جاؤوا باشرف سترٍ» را گفتند.

در همان سال، با سرمایه منوچهر خان معتمدالدوله (متوفای 1260 ه. ق)، از رجال دربار ایران، ایوان جنوبی حرم طلاکاری شد.

در سال 1270 ه. ق، ناصرالدین‌شاه قاجار، شیخ عبدالحسین طهرانی، معروف به شیخ العراقین را به عراق فرستاد تا بر اجرای طرح عمرانی وسیعی که شامل بازسازی و زیباسازی ساختمان عتبات مقدسه بود، نظارت کند و دست او را در هزینه کردن برای این کار مهم، بازگذاشت.

اقدامات از سال 1281 تا 1296

اقدامات عمرانی در آستان کاظمین، در سال 1281 ه. ق، و پس از پایان کارهای عمرانی در کربلا و سامرا، آغاز شد؛ از جمله کارهایی که در این آستان، انجام شد، محکم‌سازی پایه‌ها و بازسازی نمای بیرونی دیوار حرم و کاشی‌کاری آن بود. همچنین دو دکه بزرگ، جلوی دو ضلع جنوبی و شرقی حرم، با نمایی از سنگ مرمر، ساخته شد. دکه شرقی که بعدها با سقف چوبی مبتنی بر 22 پایه و ستون پوشیده شد، به «طارمة باب المراد»، نامیده شد. ایوان بزرگ واقع در وسط این طارمه، از طلاهای باقی‌مانده از طلاکاری گنبد دو امام‌ هادی(ع) و امام عسکری(ع) در سامرا، طلاکاری گردید و این کارها در سال 1285 ه. ق، به پایان رسید.

در همین دوره، در سال 1281 ه. ق، نخستین درِ نقره، به آستان مقدس هدیه گردید که بین رواق جنوبی و گنبدخانه، نصب شد. در سال 1284 ه. ق نیز دو درِ نقره دیگر، هدیه شد که یکی را حاج سید میرزا بابا اصطهباناتی تقدیم کرد که بین رواق جنوبی و ایوان قبله، نصب شد و دومی را محسن خان، پسر عبدالله خان تقدیم کرد که بین رواق شرقی و گنبدخانه، نصب شد. در فاصله 1284- 1285 ه. ق، کار ساختن سقف برای دکه واقع در ضلع جنوبی حرم با سرمایه حاج حسین چرچفچی بغدادی، آغاز شد که این سقف بر چهارده ستون چوبی، استوار بود. در سال 1284 ه. ق، دکه یا طارمة باب‌المراد، آینه‌کاری شد.

در چهاردهم شعبان 1287 ه. ق، ناصرالدین‌شاه قاجار، به زیارت کاظمین آمد و مردم و علمای شیعه، در این آستان جمع شدند و از وی، استقبال باشکوهی به عمل آوردند. در سال 1294 ه. ق، فرهاد میرزای قاجار، چهارمین درِ نقره را به حرم هدیه کرد که بین‌ رواق و طارمه شرقی، نصب شد. در سال 1296 ه. ق، حسام‌السلطنه قاجار و پس از او عباس میرزا، مخارج بازسازی و جایگزین کردن خشت‌های طلای فرسوده شده گنبد و مناره‌های آستان را برعهده گرفتند.

اقدامات فرهاد میرزای قاجار

در اواخر قرن سیزدهم هجری، فرهاد میرزای قاجار، عموی ناصرالدین‌شاه، هزینه توسعه صحن و کارهای عمرانی دیگری را در آستان کاظمین قبول کرد و دو نفر از تاجران کاظمین، به نام‌های حاج عبدالهادی و حاج مهدی استرآبادی را به اجرای این طرح، موظف کرد. این اقدامات، شامل موارد زیر بود:

1. ساختن زیرزمین‌های منظم در صحن و ایوان‌ها و حجره‌ها، برای دفن اموات.

2. طلاکاری مناره‌های بزرگ چهارگانه، از محل اذان گفتن مؤذن تا نوک آنها.

3. ساخت حصار بلند و دو طبقه، اطراف صحن که طبقه اول، شامل حجره‌ها و ایوانچه‌هایی بود.

4. ایجاد دو پایه در طبقه دوم صحن، روی دو ورودی اصلی، در ضلع شرقی و جنوبی صحن، برای نصب دو ساعت بزرگ.

عملیات ساختمانی طرح توسعه صحن، در روز هفده ذی‌القعده 1296 ه. ق، شروع شد و در هفده ربیع‌الاول سال 1301 ه. ق، به پایان رسید. پس از پایان کار و افتتاح صحن، جشن عمومی و بزرگی، به مدت سه روز برگزار شد و بدین مناسبت، شاعران شیعه، از جمله سید حیدر حلی، شیخ سلمان آل نوح و شیخ جابر کاظمی، اشعار و قصایدی در این‌باره سرودند.

اقدامات از سال 1309 تا 1332

در سال 1309 ه. ق، و در دوره ولایت حاج حسن پاشا، والی عثمانی بر بغداد، یک تار موی منسوب به پیامبر خدا(ص)، از استانبول به آستان کاظمین هدیه شد و بدین مناسبت، جشن بزرگی در آستان مقدس برگزار شد و سید جعفر حلی، از شعرای شیعه، قصیده‌ای در این‌باره سرود.

در سال 1314 ه. ق، حاج محمدجواد فرزند حاج محمدتقی شوشتری، پنجمین درِ نقره‌ای را به حرم هدیه کرد که بین روضه منوره و رواق شرقی، نصب گردید. در سال 1320 ه. ق نیز شاهزاده امیر تومان، از رجال دولت ایران، رواق جنوبی حرم را آینه‌کاری کرد. تزیین و آینه‌کاری رواق شرقی نیز در سال 1321 ه. ق پایان یافت و مخارج آن را علاءالدوله قاجار (مقتول 1329 ه. ق)، تامین کرد.

در سال 1326 ه. ق، رواق شمالی و غربی حرم مطهر با هزینه حاج عباس علی‌یوف، فرزند حاج لطف‌الله، آینه‌کاری گردید و در سال 1327 ه. ق، با هزینه یکی از ثروتمندان کرمانشاه، به نام امین‌الدوله، ششمین در نقره‌ای اهدایی به آستان کاظمین، بین روضه منوره و رواق غربی، نصب شد. در سال 1332 ه. ق، عملیات ساختمانی دکه (طارمه) غربی که از سال 1321 ه. ق، آغاز شده بود، به پایان رسید و علما و شعرای کاظمین، از جمله شیخ محمدمهدی مرایاتی و شیخ راضی آل یاسین و شیخ محمد سماوی، در تاریخ و سال افتتاح آن، اشعاری سرودند.

طرح توسعه آستان در دوره معاصر

پس از سقوط رژیم بعثی عراق، طرح توسعه‌ای برای آستان مقدس کاظمین تصویب شد که شامل احداث صحن وسیعی در ضلع شمالی بنای کنونی آستان می‌باشد. تولیت آستان کاظمین، این پروژه را در زمستان سال 2008 م- 1386 ه. ش آغاز کرده که شامل دو مرحله است: مرحله نخست، شامل ساخت یک صحن وسیع و حصار پیرامون آن است که پس از ده ماه از آغاز آن، به پایان رسید. مرحله دوم نیز شامل تاسیسات و نیز سنگ‌فرش کردن و پوشش نماها، با سنگ مرمر است.

مساحت صحن جدید هفت‌هزار مترمربع است که پنج‌هزار مترمربع آن، به فضای آزاد صحن و دو هزار مترمربع آن نیز به حجره‌ها و ایوان‌های اطرافش، اختصاص دارد. این صحن، دارای سه ورودی بزرگ در سه ضلع شمالی، شرقی و غربی و دو ورودی جانبی در دو طرف ورودی اصلی شمالی و دو ورودی دیگر نیز در دو ضلع جنوبی (به سمت صحن اصلی آستان کاظمین) است.

گرداگرد صحن، 44 ایوانچه و 44 حجره، وجود دارد و زیر آن نیز، زیرزمین وسیعی بنا شده است که دارای اتاق‌ها، راهروها و یک شبستان وسیع است. مساحت شبستان زیر صحن پنج‌هزار مترمربع و مساحت اتاق‌ها و راهروهای اطراف آن، دو هزار مترمربع است. در ضلع شمالی صحن نیز ساختمانی بزرگ ساخته شده است که بناهایی، از قبیل مجتمع فرهنگی، موزه، سالن اجتماعات، مهمان‌سرا، کتابخانه و مدرسه علوم دینی را دربرگرفته است.

تاریخچه صندوقچه‌های قبر و ضریح مطهر

درباره صندوقچه‌های نصب شده روی قبور شریف دو امام(ع)، تا پیش از دوره صفویه، گزارش تاریخی در دست نیست. اما از دوره المستنصر بالله عباسی، صندوقچه چوبی زیبا و بزرگ قبر امام موسی کاظم(ع)، باقی مانده است که تاریخ ساخت آن، سال 624 ه. ق است. بر اساس نقل تاریخی، باید صندوقچه مشابه دیگری نیز، بر قبر امام محمد جواد(ع) قرار داشته است که المستنصر، به همراه صندوقچه قبر امام هفتم، پس از آتش‌سوزی بارگاه کاظمین(ع) در دوره پدرش، الظاهر عباسی‌، روی قبور شریف، نصب کرده است. صندوقچه قبر امام موسی کاظم(ع)، تنها نمونه‌ای از صندوقچه‌های کهن موجود بر قبور ائمه(ع) در عراق می‌باشد که خوشبختانه تا به امروز، باقی مانده است و در حال حاضر، در ساختمان «دار الآثار العربیه» (موزه آثار اسلامی) در بغداد، نگهداری می‌شود.

این صندوقچه به شکل مکعب مستطیلی است که طول آن، 55/ 2 متر و عرض آن، 83/ 1 متر و ارتفاع آن، 95 سانتی‌متر است. جنس آن از چوب توت و ضخامت تخته‌های آن 5/ 5 سانتی‌متر است. لبه سرپوش صندوق که به‌اندازه سه سانتی‌متر از سطح اطراف آن برآمدگی دارد، با کتیبه‌هایی به خط نسخ، آراسته شده و روی چهار ضلع بدنه صندوق، کتیبه‌های زیبایی، به خط کوفی با حاشیه‌هایی از نقوش گیاهی زیبا، کنده‌کاری شده است. عرض این کتیبه‌ها، 43 سانتی‌متر و طول آن در دو طرف بزرگ صندوق، 189 سانتی‌متر و در دو طرف کوچک آن، 5/ 90 سانتی‌متر است.(برای آگاهی بیشتر درباره ویژگی‌های هنری صندوقچه و متن کتیبه‌های آن، رجوع شود به کتاب تاریخ حرم کاظمین(ع).)

ضریح مقدس

نصب ضریح چوبی

در دوره شاه اسماعیل صفوی نیز به دستور وی، صندوقچه‌های چوبی و خاتم‌کاری نفیسی، روی قبر هریک از دو امام هفتم و نهم، نصب گردید که هنوز روی قبور شریف ایشان باقی است و تاریخ پایان ساخت این صندوقچه‌ها، در کتیبه‌های روی آنها، ماه رمضان 926 ه. ق، ذکر شده است.

نصب ضریح نقره‌ای

در روز پنج‌شنبه هفده جمادی‌الثانی سال 1324 ه. ق، برای نخستین بار، ضریح نقره‌ای روی دو قبر شریف امام کاظم و امام جواد(ع) نصب شد. این ضریح، با هزینه سلطان بیگم، دختر میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک و با تلاش حاجی میرزا محمدکاظم طباطبایی ناظم‌التجار (متوفای 1325 ه. ق) ساخته شد. تاریخ آغاز ساخت این ضریح، سال 1323 و پایان آن، سال 1324 ه. ق، بوده است.

بعدها بخش‌هایی از این ضریح، به علت فرسودگی، بازسازی و تعویض شد. این تعمیرات، در سال 1359 ه. ق، به پایان رسید. در سال 1385 ه. ق، کتیبه‌ای قرآنی به عرض 24 سانتی‌متر، در قسمت فوقانی پنجره‌ها، نصب گردید که روی آن، سوره دهر و فجر با خطوط طلایی نگاشته شده بود. همچنین تاج بالای ضریح که پوشش آن پیش‌تر، از نقره بود، در سال 1378 ه. ق، با طلا عوض شد.

توصیف ساختمان آستان

آستان مقدس کاظمین(ع) در وضعیت فعلی آن- بدون در نظر گرفتن طرح‌های توسعه در دست اجرا در این آستان و سایر آستانه‌های ائمه(ع) در عراق- وسیع‌ترین و یکی از باشکوه‌ترین آستانه‌های عتبات عالیات عراق، به شمار می‌آید. مجموع مساحت صحن، حرم و حاشیه‌های آن، حدود 26 هزار مترمربع است.

صحن مطهر

صحن مقدس

صحن آستان کاظمین(ع)، به شکل مستطیل نزدیک به مربع می‌باشد که طول آن، 370 متر و عرض آن، 350 متر است که از سه سمت شرقی، غربی و جنوبی، حرم را فراگرفته است. صحن، در شکل و مساحت امروزی آن، مربوط به طرح توسعه فرهاد میرزا معتمدالدوله، عموی ناصرالدین‌شاه است و کف آن، با سنگ‌های مرمر، فرش شده است.

صحن کاظمین(ع) در دوره قاجار، دارای سه ورودی یا دروازه بوده که تا به امروز، باقی مانده است و اسامی آنها چنین است: باب القریش، باب القبله، باب المراد، باب صاحب الزمان، باب الفرهادیه، باب آینه و باب مسجد صفوی. علامه شهرستانی، یک دروازه دیگر را نیز به عنوان نماد درهای بهشت که در قرآن آمده است: (ولها ثمانیة ابواب)، به این درها افزوده است.

میان هریک از اضلاع سه‌گانه شرقی، غربی و جنوبی صحن، سه ایوان وجود دارد که بر فراز ایوان‌های داخلی دو ضلع جنوبی و شرقی، دو ساعت بزرگ، نصب شده است. ساعت اول را دوست محمد خانِ وزیر که همراه ناصرالدین‌شاه برای زیارت، به عراق‌ رفته بود، در سال 1287 ه. ق، به آستان کاظمین(ع) هدیه کرد. اما پس از تکمیل پایه آن در زمان طرح توسعه صحن، در سال 1301 ه. ق، بالای ایوان ورودی ضلع شرقی نصب شد. ساعت دوم را نیز حاج محمد مهدی بوشهری، در سال 1303 ه. ق هدیه کرد که از ساعت اول، بزرگ‌تر بود و روی ورودی جنوبی، نصب گردید.

همچنین اطراف هریک از سه ضلع صحن، بیست حجره و در ضلع شمالی آن، ده حجره، وجود دارد. بدین ترتیب، هفتاد حجره با ایوانچه‌هایی، صحن را احاطه کرده است. در گذشته، این حجره‌ها به عنوان مدرسه علمیه و محل سکونت طلبه‌ها بود. اما بعدها به مقبره‌های خانوادگی، تبدیل شد.

گرداگرد صحن، تا دیوار مسجد صفوی، کتیبه‌ای کمربندی به خط ثلث، روی کاشی‌های لاجوردی، به عرض نیم متر وجود دارد که حاوی تعدادی از سوره‌های قرآن، از جمله سوره جمعه، فتح، دهر، الضحی و غاشیه است. نام کاتب آن، نصرالله مشهدی و تاریخ آن، سال 1298 ه. ق، ثبت شده است.

حرم و گنبدخانه‌ها

حرم مطهر، شامل روضه منوره (گنبدخانه)، رواق‌های اطراف آن، ایوان‌ها و دکه‌هایی است که از سمت شمال، به مسجد دوره صفوی متصل است و صحن آستان نیز سه سمت شرقی، غربی و جنوبی آن را احاطه کرده است.

قبور مطهر دو امام هفتم و نهم(ع)، میان روضه منوره قرار دارد و روی آن، ضریح بزرگی نصب شده است. طول ضریح، 76/ 6، عرض آن، 17/ 5 و ارتفاع آن، 5/ 3 متر است. درِ ورودی ضریح، وسط ضلع شرقی آن قرار دارد و در فاصله بین دو صندوق قبر، باز می‌شود. قبر شریف امام کاظم(ع) در قسمت جنوبی داخل ضریح و قبر امام جواد(ع) در قسمت شمالی داخل ضریح، قرار دارد.

روضه منوره، به دو قسمت شمالی و جنوبی، تقسیم شده است که دو راه باریک و تنگ در دو طرف ضریح، این دو قسمت را به هم متصل ساخته است. سقف و دیوارهای روضه منوره، آینه‌کاری شده است و کتیبه‌هایی به خط ثلث، از دوره صفوی به تاریخ 929 ه. ق نیز روی کاشی‌های گرداگرد آن، به چشم می‌خورد.

رواق‌های حرم‌

در چهار سمت روضه منوره، رواق‌هایی وجود دارد که ازاره آنها، دارای پوششی از سنگ و دیوارها و سقف آنها، آینه‌کاری شده است. طول این رواق‌ها از شمال به جنوب، چهل متر، مرکب از هفت چشمه و عرض آنها از شرق به غرب، سی متر، مرکب از پنج چشمه است. نام این رواق‌ها، چنین است:

رواق باب‌المراد

1. رواق باب‌المراد: رواق شرقی حرم که مقابل ایوان شاه اسماعیل صفوی است. این رواق به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار، آینه‌کاری شد و در آن، ابن‌قولویه و شیخ مفید، به خاک سپرده شده‌اند.

2. رواق باب‌القریش: رواق جنوبی حرم است که به دستور سلطان محمدرشاد عثمانی، بازسازی شده است.

3. رواق شمالی: در سمت شمالی ضریح مطهر، واقع است.

4. رواق غربی: در سمت غربی حرم، واقع است و قبر خواجه نصیرالدین طوسی نیز در آن قرار دارد.

از این چهار رواق، شش ورودی، به روضه مطهره باز می‌شود. دو ورودی در دو طرف قبر شیخ مفید، در رواق شرقی، دو ورودی در دو طرف قبر خواجه نصیر، در رواق غربی و دو ورودی دیگر نیز در دو رواق جنوبی و شمالی، قرار دارند. در هریک از این ورودی‌ها، درهای طلا و نقره، با قلم‌زنی‌ها، نقوش و تزیینات زیبایی، نصب شده است.

گنبد و مناره‌ها

گنبدها

یکی از وجوه تمایز آستان کاظمین(ع) با دیگر آستانه‌های مقدس ائمه(ع)، وجود دو گنبد دوقلو و مشابه، بالای قبر هریک از دو امام هفتم و نهم(ع) است که تنها دو متر از یکدیگر، فاصله دارند. ارتفاع بدنه هر گنبد، 5/ 14 متر و ارتفاع آنها، از نوک تا سطح زمین، 29 متر است. در چهار سمت حرم، چهار گلدسته باشکوه وجود دارد که بدنه آنها، کاشی‌کاری و قسمت فوقانی آنها، طلاکاری شده است.

افزون‌بر مناره‌های بزرگ، چهار شبه‌مناره بسیار کوچک، اطراف گنبدهای حرم، در چهار گوشه سقف گنبدخانه، وجود دارد که دارای پوششی از طلا می‌باشد.

در دوره صدام، طلاهای گنبد امام محمد جواد(ع) را برداشتند که پس از سقوط این رژیم، با تلاش ستاد بازسازی عتبات عالیات، گنبد امام محمد جواد(ع) از نو، طلاکاری شد و خشت‌های طلای قدیمی گنبد امام موسی کاظم(ع) و نیز بخش فوقانی سه گلدسته حرم مطهر کاظمین(ع)، عوض گردید. این کار، یک سال و نیم، به طول انجامید و در شامگاه روز دوشنبه، 22 شهریور ماه سال 1389 ه. ش در مراسمی رسمی، با حضور معاون نخست‌وزیر عراق و سفیر ایران در این کشور، تولیت آستان کاظمین(ع) و مسئولان ستاد بازسازی عتبات عالیات، رونمایی شد.

برای طلاکاری مجدد گنبد امام موسی کاظم(ع)، چهارده تن مس و 110 کیلوگرم طلای ناب و تعداد 10261 خشت طلا به کار رفته و این طلاکاری، با روش الکتروآنالیز انجام شده است. همچنین در بدنه هر گلدسته، 472 خشت طلا و در هر کلاهک گلدسته نیز 192 خشت طلا استفاده شده است که در مجموع، برای سه گلدسته، 1416 خشت طلا، به کار رفته است. مردم استان خراسان ایران هزینه پنج میلیون دلاری این طرح را قبول و پرداخت کردند.

مسجد صفوی‌

در ضلع شمالی حرم مطهر کاظمین(ع)، مسجدی از دوره صفوی وجود دارد که دارای گنبدی کم‌خیز و نسبتاً کم‌ارتفاع، با کاشی‌های آبی‌رنگ است. شبستان مسجد، ستون‌های ضخیم و طاق‌های قوسی شکلی است و از زیبایی خاصی برخوردار است. در داخل این مسجد، منبری بسیار زیبا و قدیمی وجود دارد که آن را سلطان سلیمان قانونی، پادشاه عثمانی، تقدیم کرده است و روی آن تاریخ 956 ه. ق، به چشم می‌خورد که بنابراین، قدمتی پانصد ساله دارد. کنار محراب و منبر مسجد، پنجره‌ای به درون رواق شمالی حرم مطهر، باز شده است که از میان آن، ضریح مطهر، دیده می‌شود.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم. بخش «آستان مقدس کاظمین»، ج1، ص281-300. است.

• معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م.

• تاريخ الطبري: محمد بن جرير الطبري، ط ١، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴٠٨ه. ق - ١٩٨٨م.

• الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد: محمد بن محمد بن نعمان (الشيخ المفيد)، تحقيق: مؤسسة آل البيت(عليهم السلام) لاحياء التراث، ط ٢، بيروت، دار المفيد، ١۴١۴ه. ق - ١٩٩٣م.

• تاريخ حرم كاظمين(ع): محمدحسن آل ياسين، ترجمه: غلامرضا اكبرى، كنگره جهانى حضرت رضا(ع)، ١٣٧١ه. ش.

• اثبات الوصية: علي بن الحسين (المسعودي)، ط ٢، بيروت، دار الاضواء، ١۴٠٩ه. ق - ١٩٨٨م.

• كامل الزيارات: جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولويه قمي)، تصحيح: بهراد الجعفري، ط١، تهران، صدوق، ١٣٧۵ه. ش.

• تهذيب الاحكام: محمد بن الحسن (الشيخ الطوسي)، تحقيق: السيد حسن الموسوي الخرسان، تهران، دار الكتب الاسلامية، ١٣٩٠ه. ق.

• فقیه بحرالعلوم: محمدمهدی، زیارتگاه‌های عراق (معرفی زیارتگاه‌های مشهور در کشور عراق)، ۲جلد، سازمان حج و زیارت، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارات - تهران - ایران، چاپ: ۱.

• معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م.

• معجم الادباء: ارشاد الاريب الي معرفة الاديب، ياقوت بن عبدالله الحموي، تحقيق: احسان عباس، ط ١، بيروت، دار الغرب الاسلامي، ١٩٩٣م.

• تاريخ المشهد الكاظمي: محمدحسن آل ياسين، ط ١، بغداد، مطبعة المعارف، ١٣٨٧ه. ق - ١٩۶٧م.

• وفيات الاعيان: شمس‌الدين احمد بن محمد (ابن خلّكان)، تحقيق: احسان عباس، بيروت، دار صادر، (لا ت).

• الكامل في التاريخ: عزالدين علي بن محمد الشيباني (ابن الاثير الجزري)، بيروت، دار صادر، ١٣٩٩ه. ق - ١٩٧٩م.

• النقض (بعض مثالب النواصب فى نقض بعض فضائح الروافض): عبدالجليل رازى قزوينى، تصحيح: مير جلال‌الدين محدث ارموى، چاپ ١، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحديث، با همكارى كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراى اسلامى، ١٣٩١ه. ش.

• المنتظم في تاريخ الملوك والأمم: عبدالرحمان بن علي البغدادي (ابن الجوزي)، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا، ط ١، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴١٢ه. ق - ١٩٩٢م.

• تاريخ دمشق: حمزة بن اسد التميمي (ابن القلانسي)، تحقيق: سهيل زكّار، دمشق، دار حسّان، ١۴٠٣ه. ق - ١٩٨٣م.

• الفخري في الآداب السلطانية والدول الاسلامية: محمد بن علي (ابن الطقطقي)، بيروت، دارصادر.

• الحوادث الجامعة والتجارب النافعة في المائة السابعة: عبدالرزاق بن احمد (ابن الفوطي البغدادي)، بيروت، دار الفكر الحديث، ١۴٠٧ ه. ق - ١٩٨٧ م.