اقتصاد حج
اقتصاد حج، ابعاد و کارکردهای اقتصادی حج است. در قرآن و روایات، بهره‌برداری اقتصادی از سفر حج جایز شمرده شده و به برخی از جنبه‌های اقتصادی آن مانند خرید سوغاتی و بخشش گوشت قربانی به تهی‌دست اشاره شده است. به باور برخی، حج می‌تواند با تقویت گردشگری دینی، ایجاد بازار مشترک اسلامی و راه‌اندازی اتحادیه همکاری اقتصادی وارد عرصه توسعه و رونق اقتصادی شود. با این همه، بر پایه روایات، برجسته‌ترین ابعاد حج، ابعاد عبادی و معنوی آن است و ابعاد اقتصادی نیز باید در همین مسیر و رویکرد قرار بگیرند؛ از این رو، غلبه ابعاد مادی و اقتصادی نکوهش شده است.
در قرآن[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر پایه آیه ﴿وَأَذِّن فِي ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ يَأۡتُوكَ رِجَالٗا... لِّيَشۡهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمۡ﴾ [یادداشت ۱][۱] و تفسیر معصومان(ع)، منافع حج شامل سودهای مادی و معنوی می‌شود.[۲]بر پایه قرآن، مسئله معیشت و اقتصاد در حج، از آغاز پایه‌گذاری مکه به‌دست حضرت ابراهیم(ع) مطرح شده است؛ زیرا او از خدا خواست از انواع محصولات و میوه‌ها روزی مردم این شهر کند[یادداشت ۲][۳] و خداوند خواسته او را مستجاب کرده، مکه را حرم امنی قرار داد که همه نوع ثمرات و کالاها به آن برده می‌شد و می‌شود.[یادداشت ۳][۴]
قرآن، در موسم حج به قربانی و بخشش گوشت قربانی در میان مردم به ویژه تهیدستان دستور داده است.[یادداشت ۴][۵] حج و آیین‌های آن به گونه‌ای تنظیم شده است که مسئله تعاون و نیکوکاری را بین مردم تقویت کند.[۶] هدف قربانی در بهره‌مندی مستمندان در احادیث اسلامی نیز مورد تأیید قرار گرفته است.[۷]
در روایات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
روایات مربوط به اقتصاد حج، در باور برخی، به دو دسته تقسیم شده و به دو مفهوم پرداخته‌اند[۸] که عبارت‌اند از:
- جایز بودن سود اقتصادی در حج:
- بر پایه برخی روایات، فعالیت اقتصادی در حج جایز است.[۹] این روایات، تفکری که حج را عبادتی عارفانه دانسته که با اقتصاد تناسب ندارد، رد کرده است.[۸] برخی که اسلام را آمیزه‌ای از تلفیق معاش با معاد دانسته‌اند نیز، نمونه بارز آن را مناسک حج شمرده‌اند.[۱۰]
- بیان ابعاد و آثار اقتصادی حج:
- در روایتی، حضرت محمد(ص)، کسی را که خواهان دنیا و آخرت است، سفارش به آهنگ کعبه کرده[۱۱] و در روایتی دیگر، ادای حج را مایه بی‌نیازی دانسته است.[۱۱] در روایاتی از امامان(ع) نیز، به تأثیر حج در افزایش روزی،[۱۲] و جلوگیری از فقیر شدن[۱۳] اشاره شده است. در حدیثی از امام صادق(ع)، تجارت و بهره‌گیری از منافع مادی آن، یکی از هدف‌های حج شمرده شده است.[۱۴] تأکید روایات بر خرید سوغاتی نیز، بر ابعاد اقتصادی حج دلالت دارد.[۱۵]
آسیب‌شناسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر پایه روایات، برجسته‌ترین ابعاد حج، ابعاد عبادی و معنوی آن است و ابعاد اقتصادی نیز در همین مسیر و رویکرد قرار می‌گیرند؛ از این رو، غلبه ابعاد مادی و اقتصادی نکوهش شده است. برای نمونه، امام صادق(ع) حج‌گزاران را به سه دسته تقسیم می‌کند؛ گروهی که از آتش جهنم رهایی می‌یابند، گروهی که گناهانشان بخشوده می‌شود و گروهی که اهل و اموال آنها حفظ می‌شود. وی در مقام ارزش‌گذاریِ این گروه‌ها، کم بهره‌ترین افراد از حج را گروه سوم می‌داند.[۱۶] حضرت محمد(ص)، در حجة الوداع از زمانی که ثروتمندان برای تفریح و تفرج، افراد متوسط برای خرید و فروش و تهیدستان برای ریا و کسب شهرت به مکه بروند ابراز نگرانی کرده است.[۱۷]
راهکارهای توسعه اقتصادی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پژوهشگرانی که به موضوع اقتصادی حج پرداخته اند راهکارهایی را برای توسعه اقتصادی با استفاده از ظرفیت حج ارائه کرده اند. برخی از این چشم اندازها و راهکارها به قرار زیر است:
گردشگری دینی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
حج، دارای این ظرفیت است که اقتصاد محدود خود را به اقتصادی متنوع، با بهره‌گیری از شغل‌های موجود در بخش گردشگری و صنایع وابسته به آن تبدیل کند.[۱۸] به باور برخی، اگر ظرفیت‌های گردشگری حج، در راستای ایجاد تحول اقتصادی در جهان اسلام، درست بهره‌برداری شود، با صنعت نفتِ جهان اسلام برابری خواهد کرد.[۱۹]
بازار مشترک اسلامی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
شکل‌گیری بازارهای مشترک در بین کشورهای اسلامی، برای متفکران مسلمان اهمیت ویژه‌ای دارد.[۲۰] جمعیت مسلمانان، بیش از ۲۵ درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد. این جمعیت، از بُعد اقتصادی ایده‌ای را به همراه دارد که آیا می‌شود بازارهایی در میان مسلمانان شکل گیرد که تنها کالاهای تولیدی کشورهای اسلامی در آن خرید و فروش شود و از این طریق به تقویت بخش تولیدی و مصرفی خود بپردازند؟[۲۱] بر این اساس برخی پیشنهاد کرده اند که بازار بزرگی که در حج تشکیل می شود بازار مشترکی از تولیدات کشورهای مسلمان باشد.[۲۲]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ سوره حج(۲۲)، آیه‌های ۲۷ و ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.
- ↑ اصول کافی، ج 4، ص422.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه 27؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۲۶۰.
- ↑ سوره قصص، آیه ۵۷؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۹۲.
- ↑ سوره حج، آیه ۳۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۶.
- ↑ همکاری‌های اجتماعی در اسلام، ص129.
- ↑ من لایحضره الفقیه ج2، ص200.
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۰۸.
- ↑ وسائل الشیعه، ج8، ص40.
- ↑ بررسی مسائل اجتماعی ایران، ص28.
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ وسائل الشیعه، ج8، ص40.
- ↑ وسائل الشیعه، ج8، ص41.
- ↑ وسائل الشیعه، ج8، ص90.
- ↑ وسائل الشیعه، ج8، ص9.
- ↑ الكافي، ج4، 280.
- ↑ کلینی 1407 ق، ج4، ص253.
- ↑ تفسیر نور الثقلین، ج5، ص36.
- ↑ ر. ک. مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، ص587 «نقش حج در تحقق توسعه اقتصادی مطلوب اسلام»
- ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۶.
- ↑ ر. ک. بازار مشترک اسلامی؛ مطالعه اقتصادی برای تشکیل بازار مشترک اسلامی.
- ↑ مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زیارت، ص245، «حج و اقتصاد»
- ↑ «نقش حج در نگرش اقتصادی فرد مسلمان»، ص 148
- ↑ و در ميان مردم براى حج بانگ زن تا به سوى تو آيند... تا منافع خود را مشاهده كنند.
- ↑ ﴿وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ و آنان را از انواع محصولات و ميوه‌ها روزى بخش، باشد كه سپاس‌گزارى كنند.
- ↑ ﴿أَ وَ لَمْ نُمَکنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یجْی إِلَیهِ ثَمَراتُ کلِّ شَیءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا﴾ آيا ما آنان را در حرم امنى جاى نداديم كه همواره [در همه فصول سال] هر نوع ميوه و محصولى كه رزقى از سوى ماست به سوى آن گردآورى مى‌شود؟
- ↑ ﴿وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ... فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ شتران قربانى را براى شما از شعاير خدا قرار داديم... و زمانى كه [بى‌جان] به پهلو در افتاده‌اند، از آنها بخوريد و به تهيدستانى كه اهل درخواست كردن نيستند و فقيرانى كه اهل درخواست كردن هستند، بخورانيد اين گونه آنها را براى شما رام و مسخّر كرديم تا سپاس گزارى كنيد.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اقتصاد حج.
- بازار مشترک اسلامی، غلام حسین خورشیدی، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۷ش.
- بررسی مسائل اجتماعی ایران، صدیق اورعی، غلام رضا، انتشارات کتاب امروز، ۱۳۷۵ش.
- تاریخچه بازار مشترک، ژان فرانسوا دونیو، ژرار دروئسن، ترجمه محمد اسفندیاری، صص ۲۰–۱۹، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
- ترجمه قرآن (انصاریان)، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
- جهان شمولی اسلام، تهران، الیاس نادران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ج۲، ۱۳۸۲.
- کتاب بیداری اسلامی (ویژه مطالعات موردی)، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، تهران، ۱۳۹۱.
- مبانی اقتصاد اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، سمت، تهران، ۱۳۷۱.
- مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زیارت، ۱۳۹۱.
- مطالعه اقتصادی برای تشکیل بازار مشترک اسلامی، احمد شایق، سازمان برنامه و بودجه، تهران، ۱۳۷۱.
- همکاری‌های اجتماعی در اسلام، عبدالله ناصح علوان، ترجمه محمدصالح سعیدی، انتشارات پیام، ۱۳۷۳.