مسجد عرفه

مسجدِ عرفه
مسجد حضرت ابراهیم، مسجد نَمِره و مسجد عُرَنَه
اطلاعات
مکان	سمت غرب عرفات
پایه‌گذاری در	قرن اول یا قرن دوم هجری
پایه‌گذار	عباسیان
معماری
گنجایش	350،000 نمازگزار
طول	از شرق به غرب 340 متر
عرض	از شمال به جنوب 240 متر
مساحت	110،000 متر مربع
گنبد(ها)	3 گنبد
مناره(ها)	6 مناره
بلندی مناره	60 متر
نوسازی‌شده در	سال 559 قمری به دست جمال‌الدین اصفهانی، سال 874 قمری دوره سلطان قایتبای مملوکی، دوره عثمانی و آل سعود

مسجد عرفه، شاخص‌ترین بنای دینی موجود در عرفات به شمار می‌آید و از دیرباز تاکنون محل خطبه خطیب و اقامه نماز ظهر و عصر در روز عرفه بوده است. این مسجد در سمت غرب سرزمین عرفات واقع شده و در تاريخ با نام‌های مسجد عرفه، مسجد جامع ابراهيم و يا مسجد ابراهيم از آن ياد شده است.

بنابر نقل برخی منابع، پیشینه ساخت مسجد به صدر اسلام و قرن اول هجری قمری می‌رسد، اما برخی تاریخ‌نگاران زمان ساخت مسجد را قرن دوم هجری و در دوره عباسیان می‌دانند. فقها درباره اینکه مسجد عرفه یا بخشی از آن، جزو موقف است و در محدوده شرعی عرفات قرار دارد یا نه، با یکدیگر اختلاف نظر دارند.

این مسجد امروزه به نام "مسجد نمره" شناخته می‌شود و در دوره سعودی توسعه ساختمانی وسیعی یافت به نحوی که مساحت آن به حدود 110،000 متر مربع می‌‌‌‌رسد. مسجد عرفه در حال حاضر دارای رواق‌های متعدد و نیز 6 مناره است که در شرق و غربِ آن بر سرپا است.

اسامی مسجد

مورخان کهن، همچون ازرقی، از این مسجد به نام مسجد عرفه یاد کرده‌اند. مقدسی از این مسجد، به نام «مصلّی» یاد کرده است.

در رساله کهن وصف مکه و مدینه، از این مسجد به نام «شریعه ابراهیم»(ع) و در شمار دیگری از متون کهن، از آن به نام مسجد ابراهیم(ع) یاد شده است. در سفرنامه ناصرخسرو نیز از آن به عنوان مسجدی که ابراهیم(ع) ساخته، یاد شده است.

با این حال، ازرقی به وجود مسجد دیگری به نام ابراهیم(ع)، جز مسجد عرفه که امام در آن نماز می‌خواند، در سمت راست موقف اشاره کرده است.

پیشینه بنا

در باره تاریخ ساخت مسجد دو احتمل وجود دارد؛ بر اساس یک دیدگاه مسجد عرفه در قرن دوم هجری و در دوره منصور عباسی بنا شده و پس از آن همواره مورد توجه مورّخان و سفرنامه‌نویسان بوده است. اما بنا بر دیدگاه دیگر، محتمل است که مسجد از صدر اسلام برپا بوده و به روزگار منصور بازسازی شده باشد.

بر اساس این دیدگاه، مسجد عرفه در محلی که در صدر اسلام «منبر عرفه» نصب بوده، ساخته شده است. فاکهی به سند خود نقل کرده است که پیامبر(ص) در عرفه به منبر رفت و آنجا بین دو نماز ظهر و عصر جمع کرد.

به گفته عمرو بن دینار (درگذشته 126ق.)، تا زمان ابن زبیر، این منبر ساخته شده از سنگ‌های کوچکی بود که سیل آن را ویران کرد و ابن زبیر، منبر جدیدی از عود در آنجا نصب کرد.

البته برخی منابع از ابن عبدالبر (م.463ق.) نقل کرده‌اند که این مسجد پس از ده سال از به قدرت رسیدن بنی‌هاشم (بنی‌عباس) ساخته شد. بنابراین با در نظر گرفتن اینکه تاریخ آغاز خلافت عباسیان 132ق. بوده، تاریخ ساخت مسجد را باید حدود سال 142ق. بدانیم.

مناقشه در موقف بودن

در برخی از اخبار دینی، منبر عرفه در مرز محل وقوف عرفه دانسته و از وقوف در آن نهی شده است. به تبع این اخبار، فقهای اهل سنت نیز درباره اینکه مسجد عرفه جزو موقف بوده، با یکدیگر مناقشه و اختلاف نظر داشته‌اند.

شافعی این مسجد را خارج از زمین عرفه دانسته، اما محبّ‌الدین طبری آن را جزو زمین عرفه شمرده است. شماری از فقهای مشهور شافعی، همچون جوینی و فرزندش امام الحرمین و رافعی، ابتدای این مسجد (از سمت قبله آن) را جزو وادی عرنه، و انتهای آن را جزو عرفات دانسته‌اند که بنا بر این نظر، وقوف در ابتدای مسجد صحیح نیست؛ اما وقوف در انتهای آن صحیح است. برخی از فقهایی که این مسجد را خارج از زمین عرفه می‌دانسته‌اند، از آن به نام مسجد عُرَنه یاد کرده‌اند.

ویژگی‌های بنا

ازرقی طول مسجد عرفه را (از قبله تا پشت مسجد) 163 و عرض آن را (حد فاصل دو سمت راست و چپ مسجد) 213 ذراع دانسته است. به گفته وی، مسجد دارای 9 در بوده که در سمت قبله آن، یک درِ طاق‌دار، و در هر یک از دو ضلع راست و چپ آن، چهار در، و در پشت مسجد نیز سکوی مربعی به ارتفاع 8 ذرع و مساحت 7 در 6 ذرع وجود داشته است.

در ضلع قبله مسجد نیز محرابی برروی سکویی به ارتفاع 2 ذراع قرار داشته که امام و برخی دیگر روی آن، و سایر نمازگزاران، در پایین آن نماز می‌خواندند.

در رساله وصف مکه و مدینه، بنای محصوری به طول 170 و عرض 150 ذرع توصیف شده که بیشتر آن فرو ریخته یا ویران شده و تنها دیوار قبله باقی مانده است و در سمت راست کسی که به سمت محراب ایستاده، سه طاق به عنوان ورودی‌های بنا وجود دارد که محراب نیز همانجا واقع است.

به گفته ناصرخسرو، در زمان وی از این مسجد تنها منبری خراب از خشت، و به گفته ابن جبیر، در زمان وی تنها دیوار ضلع قبله آن باقی مانده بود.

بازسازی مسجد

مساحت مسجد در عهد مهدی عباسی، حدود 8،000 متر مربع بوده و این نشانه اهمیتی است که این مسجد در قرن دوم هجری برای مسلمانان داشته است. این مسجد در سال 559 قمری به دست جمال‌الدین اصفهانی وزیر بازسازی شد و مساحت آن تا حدود 14،400 متر افزایش یافت. گویا این مسجد در آن زمان، بدون سقف و رواق بوده است؛ سپس در روزگار عثمانی‌ها رواق‌هایی برای آن ساخته شد.

همچنین تقی‌الدین فاسی (م.832ق.)، مورخ مکّه، اشاره کرده که در زمان وی (اوایل سده نهم)، مسجد فاقد رواق و کاملاً به صورت رو باز و بدون سقف بوده است، اما در سال 874ق، در دوره سلطان قایتبای مملوکی، این مسجد به شکل گسترده‌ای بازسازی شد که ابن فهد مکی (م. 885ق.)، شرح مفصل اقدامات انجام شده و توصیف معماری مسجد را پس از این بازسازی به دست داده است.

به گفته ابن فهد، در این بازسازی دو رواق بزرگ در سمت قبله برای ایجاد سایه برای حاجیان ایجاد شد که این رواق‌ها دارای 50 ستون مربع، با 83 طاق بر فراز آنها و تیرهای چوبی در بالای طاق‌ها بود. در وسط مسجد نیز سکویی با چهار ستون مرّبع وجود داشت.

وضعیت فعلی

مسجد عرفه یا نمره

مسجد عرفه امروزه به مسجد نمره شناخته می‌شود و دست‌کم از سده دهم هجری به این نام شهرت یافته است.

رفعت پاشا در اواخر دوره عثمانی، آن را مسجد بزرگی به طول 90 و عرض 80 متر، با رواق‌هایی در گرداگرد آن توصیف کرده که دارای محرابی به ارتفاع 3 و عرض 5/1 و عمق 1 متر و منبری با 10 پله و به ارتفاع 5/10 متر بوده است.

مسجد نمره در دوره سعودی توسعه ساختمانی وسیعی یافت. طول ساختمان جدید آن (از شرق به غرب) 340 متر، و عرض آن (از شمال به جنوب) 240 متر و مساحت آن بیش از 110،000 متر مربع است و حدود 350،000 نمازگزار گنجایش دارد. زمینی به مساحت 8،000 متر مربع نیز در پشت مسجد، برای آن سایبان احداث شده است. در گرداگرد مسجد 10 ورودی اصلی وجود دارد که هر یک دارای چندین در، و در مجموع تعداد درهای مسجد 54 در است. همچنین بر فراز سقف مسجد، به موازات ضلع قبله (غربی) مسجد، سه گنبد، و در نقاطی از اضلاع چهارگانه مسجد نیز شش مناره به ارتفاع 60 متر ایجاد شده است که در هریک از دو ضلع غربی و شرقی، دو مناره، و در هر یک از دو ضلع شمالی و جنوبی آن، یک مناره وجود دارد.

منابع

این مقاله برگرفته از فصلنامه علمی ترویجی میقات حج، ش 104. بخش «عرفات و بناهای آن در گذر تاریخ»، ص117، است.

این مقاله برگرفته از کتاب آثار اسلامی مکه و مدينه، رسول جعفریان. بخش «مسجد نَمِره»، ج1، ص160-161، است.

• احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، مقدسی، محمد بن احمد، 1906م، لیدن: بریل.
• الاعلاق النفیسه، ابن رسته، احمد بن عمر، 1891م، لیدن، بریل.
• اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، 1407ق/ 1987م، تحقیق عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه المکرمة: مکتبه ومطبعه النهضه الحدیثة، چاپ اول.
• اخبار مکه وما جاء فیها من الآثار، ازرقی، محمدبن عبدالله، 1403ق/1983م، تحقیق: رُشدی الصالح ملحس، مکه المکرمة، مطابع دار الثقافة، چاپ چهارم.
• سفرنامه، ناصرخسرو، 1389ش، تصحیح: محمد دبیر سیاقی، تهران، زوّار، چاپ دهم.
• رحله ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، بیروت: دار صادر.
• شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، فاسی، محمد بن احمد، 1999م، تحقیق: ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد الذهبی، مکة: مکتبه النهضه الحدیثة، چاپ دوم.
• اِتحاف الوری باخبار اُمّ القری، ابن فهد، عمربن محمد، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، القاهرة، مکتبه الخانجی.
• فتوح الحرمین، محیی لاری، 1373، تصحیح: رسول جعفریان، قم، انصاریان، چاپ اول.
• مرآه الحرمین، رفعت پاشا، ابراهیم، 1344ق/ 1925م، القاهرة: مطبعه دار الکتب المصریة، چاپ اول.