اسرار طواف
اَسرار طَواف فلسفه و معنای عرفانی و باطنی عمل طواف به دور کعبه است. طواف از بنیادیترین اعمال حج و عمره است که در قرآن و سنت جایگاه برجستهای دارد و در منابع تفسیری، حدیثی و عرفانی، ابعادی برای آن بیان شده است. مجموعه این آموزهها با عنوان «اسرار طواف» شناخته شدهاند. منابعی که درباره اسرار مناسک حج گفتگو کردهاند طواف را دارای رمزها و اسرار توحیدی و اخلاقی و عرفانی دانستهاند.
اهمیت طواف
طواف، هفت دور چرخیدن دور کعبه در مسجدالحرام و یکی از اعمال حج و عمره است.[۱]
قرآن کریم در آیات مختلف به مسئله طواف اشاره کرده است.[۲]در روایات نبوی و احادیث اهلبیت(ع) نیز بر ثواب فراوان طواف تأکید فراوان شده و طواف را عامل خوشنودی، رحمت و بخشش خداوند دانستهاند.[۳]
اسرار توحیدی طواف
طواف در نگاه بسیاری از مفسران و محققان جلوهای از توحید عملی است؛ حرکتی دایرهای به دور یک مرکز که یادآور مقصد یگانه مؤمنان یعنی خداوند است و نشان میدهد در مسیر بندگی جایی برای تفرّق وجود ندارد.[۴][۵][۶]
این عبادت به منزله نماز[۷] و حرکتی برای قرب به خدا و دوری از غیر دانسته شده است که دل را صیقل میدهد و روح را با خدا مأنوس میسازد.[۸] استمرار آن نمادی از توجه همیشگی بنده به یاد خداست و بدون این یاد، هدف طواف محقق نمیشود.[۹] چرخیدن به گرد کعبه همچنین نشانه محبت و کمال علاقه به خداوند است[۱۰] و موجب مباهات و توجه ویژه او به طوافکنندگان میشود.[۱۱]
اسرار اخلاقی و معنوی
منابع اخلاقی و تربیتی، طواف را تمرینی برای پرورش ارزشهای معنوی میدانند و آن را یادآور فروتنی بندگان در برابر عظمت خداوند میشمرند.[۱۲] در این سیر، زائر دل از تکیه بر مردم برمیگیرد و تنها بر خدا اعتماد میکند،[۱۳] توبه و پاکی از گناهان را میجوید [۱۴]. هماهنگی جمعی حاجیان جلوهای از همدلی و یگانگی را پدید میآورد [۱۵] و انبوه جمعیت و رفتوآمد آنان یاد قیامت و حرکت انسان از دنیا به آخرت را تداعی میکند [۱۶].
اسرار عرفانی و رمزی طواف
در نگاه عرفانی، طواف نماد سفر باطنی انسان به سوی خداست و هر مرحله آن رازهایی دارد [۱۷]. گفته شده که کعبه در امتداد بیتالمعمور و تمثیلی از عرش است و طواف شایسته، سالک را به مراتب بالاتر میرساند [۱۸][۴]؛ انسان با گردش پیرامون کعبه به فرشتگانِ طوافکننده گرد عرش شبیه میشود [۱۹][۲۰]. حقیقت طواف، حرکت دل در محضر خدا و گشتن در مدار انسانِ کامل تعبیر شده است[۲۱] که این سیر، آتش محبت و امید به رحمت الهی را در جان برمیافروزد [۸]؛ درعینحال، اشاره شده که انجام آن در میان جمع نشان میدهد که دین، حضور اجتماعی را بر انزوا ترجیح میدهد [۲۲].
سرّ عدد هفت در دورهای طواف
طواف در همه مذاهب اسلامی هفت دور دارد و منابع فلسفی، تفسیری و عرفانی درباره راز این عدد توضیحات گوناگونی ارائه کردهاند. برخی آن را نشانه دور شدن انسان از هفت صفت ناپسند ــ عجب، کبر، حسد، حرص، بخل، غضب و شهوت ــ و جایگزینی آنها با هفت خُلق نیک چون علم و حکمت، عفت، شجاعت، عدالت، کرم و تواضع دانستهاند.[۲۳]
از سوی دیگر، هفت دور طواف به حرکت در اقلیمهای هفتگانه یا افلاک سبعه اشاره دارد[۲۴] و مشابهتهایی با هفت مرحله نماز از قیام تا تشهد دارد.[۲۵] در برخی منابع، این عدد با هفت هزار سال فاصله فرشتگان از خداوند در جریان اعتراض به خلقت انسان مرتبط دانسته شده است.[۲۶] همچنین گفته شده است که هر دور طواف، دستیابی به یکی از هفت بطن قرآن و تاویلهای آن را یادآور میشود.[۲۷]
عدد هفت در طواف با دیگر مناسک حج نیز همسنخ است؛ مانند هفتبار سعی و هفت سنگریزه رمی جمرات.[۲۳] این هماهنگی با نظام آفرینش نیز دیده میشود: قرآن از هفت آسمان[۲۸] و هفت دریا[۲۹] سخن گفته، سوره حمد با هفت آیه به عنوان سبع المثانی شناخته میشود، و هفته نیز هفت روز دارد.[۲۳] بدین ترتیب، عدد هفت در طواف نمادی از نظم کیهانی و پیوند عبادت با ساختار آفرینش است.
در نهایت، هفت دور طواف به معنای کامل شدن یک عبادت و رساندن عمل به نقطه تمامیت دانسته شده[۳۰] و در منابع عرفانی نیز به مراحل هفتگانه سلوک معنوی و مراتب انسان اشاره دارد.[۳۱]
شروع طواف از حجرالاسود
در روایات، حجرالاسود «دست خداوند در زمین» خوانده شده است.[۳۲] آغاز طواف از آن را نشانه وارد شدن به حریم قدسی خانه خدا و تجدید پیمان با پروردگار دانستهاند دست زدن به این سنگ تعهدی است برای اینکه زائر دیگر دست خود را به گناه آلوده نکن.[۳۳]
شروط و آداب
طواف بجز اسرار آدابی هم دارد آدابی نظیر غسل، تواضع، سکینه و اینکه با پای برهنه به مطاف برود.[۳۴] طهارت باطنی [۳۵] و حضور قلب [۳۶]از دیگر آداب و لازمههای طواف دانسته شده است. دعا یکی دیگر از مستحبات و آداب طواف است.[۳۴]
پانویس
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۳۳.
- ↑ حج، 29.
- ↑ فروع کافی، ج4، ص412، ح5.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ صهبای حج، ص190.
- ↑ انبیاء، 97.
- ↑ پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ج1، ص207.
- ↑ عوالی الئالی، ج2، ص167.
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ اسرار عرفانی حج، ص363.
- ↑ محجة البیضاء، ج2، ص350.
- ↑ حج مقبول، ص۱۱۴.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج9، ص376.
- ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۲ و ۳۷۳.
- ↑ اسرار عرفانی حج، ص360.
- ↑ علل الشرایع، ج2، ص310؛ کافی، ج4، ص188.
- ↑ پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ج1، ص206.
- ↑ پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ج1، ص209.
- ↑ صحبای حج، ص191.
- ↑ بحار، ج96، ص57.
- ↑ زمر، 75.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج10، ص172.
- ↑ اسرار عرفانی حج، ص358.
- ↑ پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ج1، ص210.
- ↑ ۲۳٫۰ ۲۳٫۱ ۲۳٫۲ اسرار عرفانی حج، ص364.
- ↑ اسرار الشریعه، ص243.
- ↑ اسرار عرفانی حج، ص365.
- ↑ علل الشرایع، ج2، ص407.
- ↑ اسرار الشریعه، ص240.
- ↑ بقره، 29.
- ↑ لقمان، 27.
- ↑ اسرار عرفانی حج، ص370 و 371.
- ↑ اسرار عرفانی حج، ص366-370.
- ↑ بحار الانوار، ج96، ص220؛ الحج و العمره فی الکتاب و السنه، ص102- 103.
- ↑ صحبای حج، ص194.
- ↑ ۳۴٫۰ ۳۴٫۱ اسرار عرفانی حج، ص371.
- ↑ . نک: صهبای حج، ص217.
- ↑ اسرار عرفانی حج، ص359.
منابع
- درسنامه مناسک حج محمد حسین فلاح زاده، تهران، مشعر، 1389ش..
- الحج و العمره فی الکتاب و السنه، محمد محمدی ری شهری، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۶ش.
- بحار الانوار، محمد باقر المجلسی، تصحیح محمد باقر بهبودی و دیگران، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- عوالی اللئالی، محمد ابن ابی جمهوری، قم، سیدالشهداء، 1362ش.
- المحجة البیضاء، فیض کاشانی، قم، نشر اسلامی، 1417ق.
- مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، قم، مؤسسه آل البیت، 1408ق.
- پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، معاونت امور روحانیون، تهران، مشعر، 1387ش.
- اسرار عرفانی حج، محمدتقی فعالی، تهران، مشعر، 1386ش.
- جرعهای از صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، تهران، مشعر، 1386ش.