احصار: تفاوت میان نسخه‌ها
Mnourahmadi (بحث | مشارکتها) |
Mnourahmadi (بحث | مشارکتها) |
||
| (۲۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مقاله فقهی | |||
| صفحه = | |||
| لینک = | |||
| متن = }} | |||
== | {{جعبه اطلاعات اعمال | ||
| عنوان = احصار | |||
| دسته = [[مشکلات حج و عمره]] | |||
| پیشینه = [[احصار امام حسین (ع) در عمره]] | |||
| راه پیشگیری = [[اشتراط تحلّل]] | |||
| پیامد فقهی احصار = [[تحلّل]] | |||
| دامنه تحلّل = [[همه محرمات به جز کامیابی جنسی]] | |||
| وظایف محصور = [[ذبح قربانی به همراه حلق یا تقصیر]] | |||
| مکان قربانی= [[در حج منا و درعمره مکه]] | |||
| زمان قربانی= [[عید قربان]] | |||
| مکان‌های وابسته = [[مکه]]؛[[عرفات]]؛[[مشعر الحرام]]؛[[منی]] | |||
| مفاهیم فقهی وابسته = [[احرام]]؛[[قربانی]]؛[[حلق]]؛[[تقصیر]]؛[[قضای حج و عمره]] | |||
| احکام فقهی وابسته = [[اشتراط تحلّل]]؛[[تحلّل]] | |||
| صفحه فتواهای مراجع = [[احصار و صد (فتاوای مراجع)]] | |||
| جستارهای وابسته = [[صد]]؛[[احصار از دیدگاه اهل سنت]]؛[[تحلّل]]؛[[نیابت]] | |||
}} | |||
احصار | به ناتوانی مُحرِم از انجام مناسک [[حج]] یا [[عمره|عُمره]] به دلیل عوامل درونی همچون بیماری "'''اِحصار"''' می‌گویند.در منابع روایی شیعه آمده است که [[امام حسین(ع)]] بر اثر بیماری در عمره دچار احصار شد و با قربانی‌کردن شتر و [[حلق|حَلق]] از احرام بیرون آمد و پس از بهبود، عمره دیگری به جا آورد. احصار زمانی اتفاق می افتد که عمره گزار از ورود به مکه و انجام اعمال عمره و حج‌گزار از [[وقوف در عرفات|وقوف در عَرَفات]] و [[وقوف در مشعر|مَشعر]]، ناتوان شود. در این صورت فرد با [[قربانی]] و علاوه بر آن، طبق نظر برخی با [[حلق|حَلق]] یا [[تقصیر]] از احرام خارج و [[محرمات احرام]] برایش حلال می شود. البته حلال‌شدن کامیابی جنسی برای محصور در حج واجب، به انجام مناسک در سال آینده و در حج مستحب، به انجام [[طواف نساء]] شخصی دیگر به نیابت از او وابسته است. حج‌گزار می‌تواند هنگام احرام شرط کند که اگر احصار پیش آید، از احرام خارج شود. | ||
در منابع فقهی، کسی که به سبب احصار از اتمام حج بازماند، «[[محصور]]» یا «مُحصَر» | == مفهوم‌شناسی == | ||
«احصار» به معنای بازداشتن، تنگ گرفتن و احاطه کردن است.<ref>النهایه، ج۱، ص۳۹۵؛ لسان العرب، ج۴، ص۱۹۵، «حصر».</ref> در فقه [[امامیه|امامی]]، «احصار» عبارت است از بیمار شدن [[احرام|احرام‌گزار]] هنگام مناسک [[حج]] یا [[عمره|عُمره]]، به گونه‌ای که از تمام کردن آن ناتوان شود.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۲؛ المهذب، ج۱، ص۲۷۰؛ السرائر، ج۱، ص۶۳۸.</ref> در منابع فقهی، کسی که به سبب احصار از اتمام حج بازماند، «[[محصور]]» یا «مُحصَر» خوانده می‌شود. | |||
در فقه [[مذهب حنفی|حنفی]]، احصار با هر چه مانع حج گزاردن محرم شود، تحقق می‌یابد؛ همچون بازدارندگی دشمن، بروز بیماری، نبودن هزینه سفر، و درگذشت همسر یا مَحرم زن.<ref>تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۱۵؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۷۵-۱۷۶.</ref> بنابر این مفهومی اعم از احصار و [[صد]] در نزد امامیه دارد. به باور سایر فقهای اهل سنت<ref>مواهب الجلیل، ج۴، ص۲۹۰-۲۹۱؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۹۳؛المجموع، ج۸، ص۲۹۴؛المغنی، ج۳، ص۳۷۶-۳۷۷.</ref> احصار تنها با بازدارندگی دشمن محقق می‌شود؛ از این رو مفهومی مترادف با [[صد]] در نزد امامیه دارد.{{بیشتر|صدّ}} | |||
== | == پیشینه تاریخی == | ||
در منابع روایی شیعه آمده است که [[امام حسین(ع)]] بر اثر بیماری در عمره دچار احصار شد و با قربانی‌کردن شتر و [[حلق|حَلق]] از احرام بیرون آمد و پس از بهبود، عمره دیگری به جا آورد.<ref>الکافی، ج۴، ص۳۶۹؛ تهذیب، ج۵، ص۴۲۲.</ref> | |||
== تحقق احصار == | |||
فقیهان [[امامیه|امامی]] اِحصار در [[حج]] را زمانی می دانند که [[وقوف در عرفات|وقوف در عَرَفات]] و یا [[وقوف در مشعر|مَشعر]] ممکن نباشد و زمان حج بگذرد.<ref>تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۴۰۱-۴۰۲؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۹۲-۳۰۱؛ مناسک حج، امام خمینی، ص۵۰۸-۵۱۴.</ref> به نظر عده‌ای، اگر ناتوانی در [[منا|مَنا]] پدید آید، احصار نیست؛ و باید برای [[رمی|رَمْیْ]] و [[ذبح]] قربانی [[نائب]] گرفت و پس از [[حلق|حَلْق]] یا [[تقصیر]] و خروج از [[احرام]]، به بقیه اعمال پرداخت.<ref>الروضة البهیه، ج۲، ص۳۷۱؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۹۲-۳۰۱؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۲۶.</ref> برخی ممنوعیت از ورود به منا و [[مکه]] را احصار می‌دانند.<ref>الروضة البهیه، ج۲، ص۳۷۲.</ref> احصار در [[عمره|عُمره]]، با ممنوعیت از رسیدن به مکه<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۱۳؛ مجمع الفائده، ج۷، ص۴۰۰، ۴۱۱.</ref> یا انجام اعمال عمره <ref>جامع المقاصد، ج۳، ص۲۸۳؛ الروضة البهیه، ج۲، ص۳۶۷، ۳۷۲؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۲۸.</ref> تحقق می‌یابد. برخی ناتوانی از [[طواف]] یا [[سعی]] را نیز احصار می دانند.<ref>کشف اللثام، ج۶، ص۳۰۱؛ ریاض المسائل، ج۷، ص۲۰۱؛ مناسک حج، امام خمینی، ص۵۰۷.</ref> | |||
در صورت پیدایش احصار و صد با هم، | در صورت پیدایش احصار و [[صد]] با هم، به نظر برخی از فقیهان [[امامیه|امامی]]، احرام‌گزار میان حکم آن دو حق انتخاب دارد؛<ref>المهذب البارع، ج۲، ص۲۲۵؛ کشف اللثام، ج۶، ص۳۲۴.</ref> یعنی می‌تواند حکم آسان‌تر را برگزیند.<ref>الدروس، ج۱، ص۴۸۳؛ الروضة البهیه، ج۲، ص۳۶۷؛ ریاض المسائل، ج۷، ص۱۹۷.</ref> به نظر اندکی از [[فقه|فقیهان]] اگر یکی از آن دو زودتر پیش آید، باید به حکم همان عمل شود و اگر با هم رخ دهند، باید به حکم احصار عمل گردد.<ref>کشف الغطاء، ج۲، ص۴۷۱.</ref> | ||
== تحلّل == | == تحلّل == | ||
{{اصلی|تحلل}}حکم | {{اصلی|تحلل}}حکم محصور از نظر همه فقیهان [[امامیه|امامی]]<ref>تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۳۸۵؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۳۸۶؛ الاحصار و الصد، ص۵.</ref> [[تحلل|تحلّل]]<ref>الصحاح، ج۴، ص۱۶۷۳؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۷۷؛ النهایه، ج۱، ص۴۲۸، «حلل».</ref> یعنی خروج از [[احرام]] و حلال‌شدن [[محرمات احرام]] است. | ||
به نظر مشهور فقیهان امامی، برای [[محصور]] در [[حج واجب]]،<ref>مجمع الفائده، ج۷، ص۴۱۳-۴۱۴.</ref> با ذبح قربانی و حلق یا تقصیر، همه مُحرَّمات [[احرام]] جز کامیابی جنسی حلال می‌شود و حلال شدن آن منوط به انجام دادن مناسک در سال آینده است. | |||
در [[حج مستحب]]، تحلل کامیابی جنسی، منوط به آن است که شخصی دیگری به [[نیابت]] از محصور، [[طواف نساء]] را به جا آورد.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۵؛ المهذب، ج۱، ص۲۷۰؛ تحریر الاحکام، ج۲، ص۷۹.</ref>شماری از فقیهان،<ref>المقنعه، ص۴۴۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۱۸۰.</ref> دامنه تحلل محصور در حج مستحب را شامل همه مُحَرّمات دانسته‌اند.<ref>المقنعه، ص۴۴۶؛ نک: المراسم، ص۱۱۸؛ الحدائق، ج۱۶، ص۴۵.</ref> | |||
به نظر همه | به نظر همه فقیهان [[امامیه|امامی]]، در [[عمره مفرده|عُمره مُفرَده]] و به نظر مشهور آنان در [[عمره تمتع|عمره تَمتُّع]]، حصول [[تحلل|تَحلُّل]] کامل حتی در زمینه کامیابی جنسی، با انجام عمره مفرده دیگر پس از رفع بیماری حاصل خواهد شد.<ref>تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۴۰۵؛ الدروس، ج۱، ص۴۷۶؛ المعتمد، ج۵، ص۴۵۱-۴۵۲، «کتاب الحج».</ref> ولی برخی از فقیهان امامی برای تحلّل کامل [[ذبح]] قربانی را کافی می‌دانند و عمره دوباره را واجب نمی‌دانند.<ref>الدروس، ج۱، ص۴۷۶؛ مناسک الحج، تبریزی، ص۲۱۹؛ مناسک حج، بهجت، ص۱۵۶.</ref> | ||
=== | === نیت تحلّل === | ||
به نظر | به نظر تمام فقهاء نیت [[تحلل|تَحَلُّل]] برای محصور واجب است؛ هر چند فقیهان [[امامیه|امامی]] در اِحصار نیت تحلّل را هنگام [[ذبح]] قربانی لازم می دانند.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۳؛ تحریر الاحکام، ج۲، ص۷۴؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۳۸۹.</ref> | ||
به نظر فقیهان | === قربانی === | ||
{{اصلی|قربانی}}به نظر فقیهان [[امامیه|امامی]] برای [[تحلل|تَحَلُّل]] محصور، [[قربانی]] لازم است؛<ref>الخلاف، ج۲، ص۴۲۳-۴۲۴؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۱۳؛ مستند الشیعه، ج۱۳، ص۱۴۲.</ref> اگر محصور در حال ادای [[حج قران|حج قِران]] باشد، به نظر مشهور فقیهان امامی<ref>جامع المقاصد، ج۳، ص۲۹۶؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۳۹۰؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۲۱.</ref> ذبح همان حیوانی که هنگام احرام، برای [[اشعار|اِشعار]] یا تقلید همراه احرام‌گزار بوده، به عنوان قربانی کافی است.<ref>الکافی فی الفقه، ص۲۱۸؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵؛ الاحصار و الصد، ص۱۳.</ref> اما برخی فقیهان امامی به وجوب دو قربانی باور دارند؛ یکی برای اشعار یا تقلید و دیگری برای احصار و درآمدن از احرام؛<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۱۴؛ السرائر، ج۱، ص۶۳۹-۶۴۰؛ مختلف الشیعه، ج۴، ص۳۴۷-۳۴۸.</ref> | |||
به نظر مشهور فقیهان [[امامیه|شیعه]]، در صورت حاضر نبودن قربانی یا بهای آن، در اِحصار<ref>الخلاف، ج۲، ص۴۲۷؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۱۲؛ جامع المقاصد، ج۳، ص۳۰۰.</ref> وجوب قربانی برداشته می‌شود.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۳؛ الخلاف، ج۲، ص۴۲۸؛ جامع المقاصد، ج۳، ص۲۸۶.</ref> برخی از فقیهان شیعه،<ref>کشف اللثام، ج۶، ص۳۰۶-۳۰۷؛ الحدائق، ج۱۶، ص۲۳-۲۴؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۲۳-۱۲۴.</ref> از جمله شماری از معاصران<ref>المعتمد، ج۵، ص۴۶۲، «کتاب الحج»؛ مناسک الحج، سیستانی، ص۲۲۵؛ مناسک الحج، وحید خراسانی، ص۱۹۰.</ref> وجود بدل قربانی (۱۰ روزه) را پذیرفته‌اند. | |||
به نظر فقیهان [[امامیه| | |||
به نظر مشهور فقیهان [[امامیه|امامی]]، مکان ذبح [[قربانی]] [[محصور]]، در حج، [[منا|مِنا]] و در [[عمره|عُمره]]، [[مکه]] است.<ref>السرائر، ج۱، ص۶۳۸؛ تحریر الاحکام، ج۲، ص۷۹.</ref> سایر اقوال فقیهان امامی عبارتند از: 1) مکان ذبح قربانی برای محصور و مصدود، همان محل حصر و صدّ است.<ref>المقنع، ص۲۴۴.</ref> 2) ارسال قربانی در حج واجب به منا و ذبح قربانی در حج مستحب در محل احصار.<ref>المراسم العلویه، ص۱۱۷.</ref> 3) تخییر میان ارسال قربانی به منا و ذبح قربانی در محل احصار.<ref>مختلف الشیعه، ج۴، ص۳۵۱؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۳۰۴؛ مجمع الفائده، ج۷، ص۴۱۴.</ref> | |||
به نظر فقیهان امامی، ذبح قربانی محصور در [[عمره|عُمره]]، زمان خاصی ندارد؛<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵؛ تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۷۳؛ الوسیله، ص۱۹۳.</ref> ولی در [[حج]]، سه نظر در مورد زمان [[قربانی]] وجود دارد: 1) نظر مشهور: روز [[عید قربان]]؛<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵؛ السرائر، ج۱، ص۶۳۸؛ مناسک حج، امام خمینی، ص۵۱۲.</ref> شخص محصور، قربانی یا بهای آن را از طریق فردی به [[منا|مِنا]] می‌فرستد و با او وعده می‌کند که در روز عید قربان، آن را ذبح کند تا محصور از [[احرام]] بیرون آید.<ref>تهذیب، ج۵، ص۴۲۱-۴۲۲.</ref> 2) روز عید قربان و [[ایام تشریق|ایام تَشریق]] (روزهای ۱۱تا ۱۳ ذی‌حجه)<ref>قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۴۴.</ref> 3) وابسته به اراده طرفین مُواعده است.<ref>مناسک الحج، خویی، ص۲۰۹؛ مناسک الحج، روحانی، ص۱۸۷؛ مناسک الحج، تبریزی، ص۲۱۸-۲۱۹.</ref> | |||
=== | === حلق و تقصیر === | ||
{{اصلی|حلق|تقصیر}}چهار نظر بین امامیه در مورد وجوب حلق و تقصیر برای تحلل محصور وجود دارد: 1) لزوم تقصیر؛<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۵؛ قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۵۵؛ مستند الشیعه، ج۱۳، ص۱۴۷.</ref> 2) لزوم حلق؛<ref>الکافی فی الفقه، ص۲۱۸؛ غنیة النزوع، ص۱۹۵.</ref> 3) در [[عمره تمتع|عُمره تَمَتُّع]]، تقصیر و در [[حج]]، تخییر میان حلق و تقصیر؛<ref>جامع المقاصد، ج۳، ص۲۹۶؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۴۰۱.</ref> 4) در همه موارد: تخییر میان حلق و تقصیر.<ref>کشف اللثام، ج۶، ص۳۱۸.</ref> | |||
=== قضای حج و عمره === | |||
بر پایه فقه [[امامیه|امامی]]، تنها در [[حج واجب|حج واجب،]][[قضا|قضای]] حج ناتمام بر محصور [[واجب]] است.<ref>الخلاف، ج۲، ص۴۲۵-۴۲۶؛ الدروس، ج۱، ص۴۸۲؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۲۹، ص۴۲۷-۴۲۸.</ref> به نظر مشهور [[امامیه|امامیان]]، اگر حج یا عمره محصور مستحب باشد، باید شخصی را نائب سازد تا [[طواف نساء]] را به نیابت از او به جا آورد.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۲؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۱۳؛ تحریر الاحکام، ج۲، ص۷۹.</ref> | |||
=== | |||
به نظر مشهور [[امامیه|امامیان]]، اگر حج یا عمره محصور مستحب باشد، باید شخصی را نائب سازد تا [[طواف نساء]] را به نیابت از او به جا آورد.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۲؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۱۳؛ تحریر الاحکام، ج۲، ص۷۹.</ref> | |||
== زوال احصار == | |||
به نظر فقیهان [[امامیه|امامی]]، اگر احصار پیش از [[ذبح]] قربانی از میان رود، به پایان رساندن [[عمره|عُمره]] یا [[حج]] واجب است؛ مشروط بر آن که زمان انجام حج و استطاعت باقی باشد.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۵؛ النهایه، ص۲۸۲؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۱۳.</ref> اگر امکان انجام فریضه حج در زمانش نباشد، باید با [[عمره مفرده|عُمره مُفرَده]] تحلّل صورت گیرد.<ref>شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۱۳؛ قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۵۶؛ کشف اللثام، ج۶، ص۳۲۲.</ref> | |||
== اشتراط تحلّل == | == اشتراط تحلّل == | ||
{{اصلی|اشتراط تحلل}} | {{اصلی|اشتراط تحلل}}به نظر مشهور فقیهان [[امامیه|امامی]]<ref>السرائر، ج۱، ص۵۳۳؛ الجامع للشرائع، ص۲۰۴؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۲۹، ص۴۴۶.</ref>، انسان می‌تواند در هنگام [[احرام]] شرط کند که اگر بیمار شود یا به دلیل مانعی نتواند حج را به پایان رساند، از احرام بیرون آید. بر این اساس، هرگاه یکی از این موانع تحقق یابد، او می‌تواند از احرام خارج شود. در صورت [[اشتراط تحلل]]، تنها برخی فقیهان [[امامیه|شیعه]] به وجوب [[قربانی]]<ref>الخلاف، ج۲، ص۴۳۱؛ اللمعة الدمشقیه، ص۷۰.</ref> اعتقاد دارند. | ||
به نظر مشهور فقیهان [[امامیه|امامی]]<ref>السرائر، ج۱، ص۵۳۳؛ الجامع للشرائع، ص۲۰۴؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۲۹، ص۴۴۶.</ref> ، | |||
در منابع فقه [[امامیه|امامی]]، آثاری برای [[اشتراط تحلل|اشتراط تَحَلُّل]] در هنگام [[احرام]] یاد شده است؛ از جمله: تعجیل تحلّل،<ref>المختصر النافع، ص۱۰۰؛ اللمعة الدمشقیه، ص۷۰؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۲۶۳؛ ج۲، ص۱۱۳.</ref> یعنی لازم نبودن انتظار برای رسیدن قربانی به محل [[ذبح]] در احصار به سبب بیماری، لزوم نداشتن قضای حج در سال آینده،<ref>نک: تهذیب، ج۵، ص۲۹۶؛ معتمد العروه، ج۲، ص۵۱۵-۵۱۶.</ref> حصول تحلّل از همه [[حرام|مُحَرَمَّات]] احرام حتی کامیابی جنسی.<ref>نک: کشف اللثام، ج۵، ص۳۱۶؛ کشف الغطاء، ج۲، ص۴۴۶؛ نک: جواهر الکلام، ج۱۸، ص۲۶۷-۲۶۸.</ref> | |||
== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | |||
{{ | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
| خط ۹۷: | خط ۷۸: | ||
{{دانشنامه | {{دانشنامه | ||
| آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9282 | | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9282 | ||
| عنوان = احصار | | عنوان = احصار | ||
| نویسنده = محمد قدیریان | | نویسنده = محمد قدیریان | ||
}}*'''الاحصار و الصد''': السید الگلپایگانی (درگذشت ۱۴۱۳ق). | }}*'''الاحصار و الصد''': السید الگلپایگانی (درگذشت ۱۴۱۳ق). | ||
| خط ۱۹۹: | خط ۱۸۰: | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| رده = شد | | رده = شد | ||
}}<onlyinclude> | }}<onlyinclude> | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۲ مهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۲۱:۰۱
|
این مقاله، راهنمای عملی احکام فقهی نیست. برای اطلاع از حکم و وظیفه شرعی به فتوای مرجع تقلید خود مراجعه کنید. |
| دسته | مشکلات حج و عمره |
|---|---|
| مکان‌های وابسته | مکه؛عرفات؛مشعر الحرام؛منی |
| مفاهیم فقهی وابسته | احرام؛قربانی؛حلق؛تقصیر؛قضای حج و عمره |
| احکام فقهی وابسته | اشتراط تحلّل؛تحلّل |
| صفحه فتواهای مراجع | احصار و صد (فتاوای مراجع) |
| جستارهای وابسته | صد؛احصار از دیدگاه اهل سنت؛تحلّل؛نیابت |
به ناتوانی مُحرِم از انجام مناسک حج یا عُمره به دلیل عوامل درونی همچون بیماری "اِحصار" می‌گویند.در منابع روایی شیعه آمده است که امام حسین(ع) بر اثر بیماری در عمره دچار احصار شد و با قربانی‌کردن شتر و حَلق از احرام بیرون آمد و پس از بهبود، عمره دیگری به جا آورد. احصار زمانی اتفاق می افتد که عمره گزار از ورود به مکه و انجام اعمال عمره و حج‌گزار از وقوف در عَرَفات و مَشعر، ناتوان شود. در این صورت فرد با قربانی و علاوه بر آن، طبق نظر برخی با حَلق یا تقصیر از احرام خارج و محرمات احرام برایش حلال می شود. البته حلال‌شدن کامیابی جنسی برای محصور در حج واجب، به انجام مناسک در سال آینده و در حج مستحب، به انجام طواف نساء شخصی دیگر به نیابت از او وابسته است. حج‌گزار می‌تواند هنگام احرام شرط کند که اگر احصار پیش آید، از احرام خارج شود.
مفهوم‌شناسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
«احصار» به معنای بازداشتن، تنگ گرفتن و احاطه کردن است.[۱] در فقه امامی، «احصار» عبارت است از بیمار شدن احرام‌گزار هنگام مناسک حج یا عُمره، به گونه‌ای که از تمام کردن آن ناتوان شود.[۲] در منابع فقهی، کسی که به سبب احصار از اتمام حج بازماند، «محصور» یا «مُحصَر» خوانده می‌شود.
در فقه حنفی، احصار با هر چه مانع حج گزاردن محرم شود، تحقق می‌یابد؛ همچون بازدارندگی دشمن، بروز بیماری، نبودن هزینه سفر، و درگذشت همسر یا مَحرم زن.[۳] بنابر این مفهومی اعم از احصار و صد در نزد امامیه دارد. به باور سایر فقهای اهل سنت[۴] احصار تنها با بازدارندگی دشمن محقق می‌شود؛ از این رو مفهومی مترادف با صد در نزد امامیه دارد.
پیشینه تاریخی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در منابع روایی شیعه آمده است که امام حسین(ع) بر اثر بیماری در عمره دچار احصار شد و با قربانی‌کردن شتر و حَلق از احرام بیرون آمد و پس از بهبود، عمره دیگری به جا آورد.[۵]
تحقق احصار[ویرایش | ویرایش مبدأ]
فقیهان امامی اِحصار در حج را زمانی می دانند که وقوف در عَرَفات و یا مَشعر ممکن نباشد و زمان حج بگذرد.[۶] به نظر عده‌ای، اگر ناتوانی در مَنا پدید آید، احصار نیست؛ و باید برای رَمْیْ و ذبح قربانی نائب گرفت و پس از حَلْق یا تقصیر و خروج از احرام، به بقیه اعمال پرداخت.[۷] برخی ممنوعیت از ورود به منا و مکه را احصار می‌دانند.[۸] احصار در عُمره، با ممنوعیت از رسیدن به مکه[۹] یا انجام اعمال عمره [۱۰] تحقق می‌یابد. برخی ناتوانی از طواف یا سعی را نیز احصار می دانند.[۱۱]
در صورت پیدایش احصار و صد با هم، به نظر برخی از فقیهان امامی، احرام‌گزار میان حکم آن دو حق انتخاب دارد؛[۱۲] یعنی می‌تواند حکم آسان‌تر را برگزیند.[۱۳] به نظر اندکی از فقیهان اگر یکی از آن دو زودتر پیش آید، باید به حکم همان عمل شود و اگر با هم رخ دهند، باید به حکم احصار عمل گردد.[۱۴]
تحلّل[ویرایش | ویرایش مبدأ]
حکم محصور از نظر همه فقیهان امامی[۱۵] تحلّل[۱۶] یعنی خروج از احرام و حلال‌شدن محرمات احرام است.
به نظر مشهور فقیهان امامی، برای محصور در حج واجب،[۱۷] با ذبح قربانی و حلق یا تقصیر، همه مُحرَّمات احرام جز کامیابی جنسی حلال می‌شود و حلال شدن آن منوط به انجام دادن مناسک در سال آینده است.
در حج مستحب، تحلل کامیابی جنسی، منوط به آن است که شخصی دیگری به نیابت از محصور، طواف نساء را به جا آورد.[۱۸]شماری از فقیهان،[۱۹] دامنه تحلل محصور در حج مستحب را شامل همه مُحَرّمات دانسته‌اند.[۲۰]
به نظر همه فقیهان امامی، در عُمره مُفرَده و به نظر مشهور آنان در عمره تَمتُّع، حصول تَحلُّل کامل حتی در زمینه کامیابی جنسی، با انجام عمره مفرده دیگر پس از رفع بیماری حاصل خواهد شد.[۲۱] ولی برخی از فقیهان امامی برای تحلّل کامل ذبح قربانی را کافی می‌دانند و عمره دوباره را واجب نمی‌دانند.[۲۲]
نیت تحلّل[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به نظر تمام فقهاء نیت تَحَلُّل برای محصور واجب است؛ هر چند فقیهان امامی در اِحصار نیت تحلّل را هنگام ذبح قربانی لازم می دانند.[۲۳]
قربانی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به نظر فقیهان امامی برای تَحَلُّل محصور، قربانی لازم است؛[۲۴] اگر محصور در حال ادای حج قِران باشد، به نظر مشهور فقیهان امامی[۲۵] ذبح همان حیوانی که هنگام احرام، برای اِشعار یا تقلید همراه احرام‌گزار بوده، به عنوان قربانی کافی است.[۲۶] اما برخی فقیهان امامی به وجوب دو قربانی باور دارند؛ یکی برای اشعار یا تقلید و دیگری برای احصار و درآمدن از احرام؛[۲۷]
به نظر مشهور فقیهان شیعه، در صورت حاضر نبودن قربانی یا بهای آن، در اِحصار[۲۸] وجوب قربانی برداشته می‌شود.[۲۹] برخی از فقیهان شیعه،[۳۰] از جمله شماری از معاصران[۳۱] وجود بدل قربانی (۱۰ روزه) را پذیرفته‌اند.
به نظر مشهور فقیهان امامی، مکان ذبح قربانی محصور، در حج، مِنا و در عُمره، مکه است.[۳۲] سایر اقوال فقیهان امامی عبارتند از: 1) مکان ذبح قربانی برای محصور و مصدود، همان محل حصر و صدّ است.[۳۳] 2) ارسال قربانی در حج واجب به منا و ذبح قربانی در حج مستحب در محل احصار.[۳۴] 3) تخییر میان ارسال قربانی به منا و ذبح قربانی در محل احصار.[۳۵]
به نظر فقیهان امامی، ذبح قربانی محصور در عُمره، زمان خاصی ندارد؛[۳۶] ولی در حج، سه نظر در مورد زمان قربانی وجود دارد: 1) نظر مشهور: روز عید قربان؛[۳۷] شخص محصور، قربانی یا بهای آن را از طریق فردی به مِنا می‌فرستد و با او وعده می‌کند که در روز عید قربان، آن را ذبح کند تا محصور از احرام بیرون آید.[۳۸] 2) روز عید قربان و ایام تَشریق (روزهای ۱۱تا ۱۳ ذی‌حجه)[۳۹] 3) وابسته به اراده طرفین مُواعده است.[۴۰]
حلق و تقصیر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
چهار نظر بین امامیه در مورد وجوب حلق و تقصیر برای تحلل محصور وجود دارد: 1) لزوم تقصیر؛[۴۱] 2) لزوم حلق؛[۴۲] 3) در عُمره تَمَتُّع، تقصیر و در حج، تخییر میان حلق و تقصیر؛[۴۳] 4) در همه موارد: تخییر میان حلق و تقصیر.[۴۴]
قضای حج و عمره[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر پایه فقه امامی، تنها در حج واجب،قضای حج ناتمام بر محصور واجب است.[۴۵] به نظر مشهور امامیان، اگر حج یا عمره محصور مستحب باشد، باید شخصی را نائب سازد تا طواف نساء را به نیابت از او به جا آورد.[۴۶]
زوال احصار[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به نظر فقیهان امامی، اگر احصار پیش از ذبح قربانی از میان رود، به پایان رساندن عُمره یا حج واجب است؛ مشروط بر آن که زمان انجام حج و استطاعت باقی باشد.[۴۷] اگر امکان انجام فریضه حج در زمانش نباشد، باید با عُمره مُفرَده تحلّل صورت گیرد.[۴۸]
اشتراط تحلّل[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به نظر مشهور فقیهان امامی[۴۹]، انسان می‌تواند در هنگام احرام شرط کند که اگر بیمار شود یا به دلیل مانعی نتواند حج را به پایان رساند، از احرام بیرون آید. بر این اساس، هرگاه یکی از این موانع تحقق یابد، او می‌تواند از احرام خارج شود. در صورت اشتراط تحلل، تنها برخی فقیهان شیعه به وجوب قربانی[۵۰] اعتقاد دارند.
در منابع فقه امامی، آثاری برای اشتراط تَحَلُّل در هنگام احرام یاد شده است؛ از جمله: تعجیل تحلّل،[۵۱] یعنی لازم نبودن انتظار برای رسیدن قربانی به محل ذبح در احصار به سبب بیماری، لزوم نداشتن قضای حج در سال آینده،[۵۲] حصول تحلّل از همه مُحَرَمَّات احرام حتی کامیابی جنسی.[۵۳]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ النهایه، ج۱، ص۳۹۵؛ لسان العرب، ج۴، ص۱۹۵، «حصر».
- ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۲؛ المهذب، ج۱، ص۲۷۰؛ السرائر، ج۱، ص۶۳۸.
- ↑ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۱۵؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۷۵-۱۷۶.
- ↑ مواهب الجلیل، ج۴، ص۲۹۰-۲۹۱؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۹۳؛المجموع، ج۸، ص۲۹۴؛المغنی، ج۳، ص۳۷۶-۳۷۷.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۳۶۹؛ تهذیب، ج۵، ص۴۲۲.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۴۰۱-۴۰۲؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۹۲-۳۰۱؛ مناسک حج، امام خمینی، ص۵۰۸-۵۱۴.
- ↑ الروضة البهیه، ج۲، ص۳۷۱؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۹۲-۳۰۱؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۲۶.
- ↑ الروضة البهیه، ج۲، ص۳۷۲.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۱۳؛ مجمع الفائده، ج۷، ص۴۰۰، ۴۱۱.
- ↑ جامع المقاصد، ج۳، ص۲۸۳؛ الروضة البهیه، ج۲، ص۳۶۷، ۳۷۲؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۲۸.
- ↑ کشف اللثام، ج۶، ص۳۰۱؛ ریاض المسائل، ج۷، ص۲۰۱؛ مناسک حج، امام خمینی، ص۵۰۷.
- ↑ المهذب البارع، ج۲، ص۲۲۵؛ کشف اللثام، ج۶، ص۳۲۴.
- ↑ الدروس، ج۱، ص۴۸۳؛ الروضة البهیه، ج۲، ص۳۶۷؛ ریاض المسائل، ج۷، ص۱۹۷.
- ↑ کشف الغطاء، ج۲، ص۴۷۱.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۳۸۵؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۳۸۶؛ الاحصار و الصد، ص۵.
- ↑ الصحاح، ج۴، ص۱۶۷۳؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۷۷؛ النهایه، ج۱، ص۴۲۸، «حلل».
- ↑ مجمع الفائده، ج۷، ص۴۱۳-۴۱۴.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۵؛ المهذب، ج۱، ص۲۷۰؛ تحریر الاحکام، ج۲، ص۷۹.
- ↑ المقنعه، ص۴۴۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۱۸۰.
- ↑ المقنعه، ص۴۴۶؛ نک: المراسم، ص۱۱۸؛ الحدائق، ج۱۶، ص۴۵.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۴۰۵؛ الدروس، ج۱، ص۴۷۶؛ المعتمد، ج۵، ص۴۵۱-۴۵۲، «کتاب الحج».
- ↑ الدروس، ج۱، ص۴۷۶؛ مناسک الحج، تبریزی، ص۲۱۹؛ مناسک حج، بهجت، ص۱۵۶.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۳؛ تحریر الاحکام، ج۲، ص۷۴؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۳۸۹.
- ↑ الخلاف، ج۲، ص۴۲۳-۴۲۴؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۱۳؛ مستند الشیعه، ج۱۳، ص۱۴۲.
- ↑ جامع المقاصد، ج۳، ص۲۹۶؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۳۹۰؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۲۱.
- ↑ الکافی فی الفقه، ص۲۱۸؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵؛ الاحصار و الصد، ص۱۳.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۱۴؛ السرائر، ج۱، ص۶۳۹-۶۴۰؛ مختلف الشیعه، ج۴، ص۳۴۷-۳۴۸.
- ↑ الخلاف، ج۲، ص۴۲۷؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۱۲؛ جامع المقاصد، ج۳، ص۳۰۰.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۳؛ الخلاف، ج۲، ص۴۲۸؛ جامع المقاصد، ج۳، ص۲۸۶.
- ↑ کشف اللثام، ج۶، ص۳۰۶-۳۰۷؛ الحدائق، ج۱۶، ص۲۳-۲۴؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۲۳-۱۲۴.
- ↑ المعتمد، ج۵، ص۴۶۲، «کتاب الحج»؛ مناسک الحج، سیستانی، ص۲۲۵؛ مناسک الحج، وحید خراسانی، ص۱۹۰.
- ↑ السرائر، ج۱، ص۶۳۸؛ تحریر الاحکام، ج۲، ص۷۹.
- ↑ المقنع، ص۲۴۴.
- ↑ المراسم العلویه، ص۱۱۷.
- ↑ مختلف الشیعه، ج۴، ص۳۵۱؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۳۰۴؛ مجمع الفائده، ج۷، ص۴۱۴.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵؛ تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۷۳؛ الوسیله، ص۱۹۳.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵؛ السرائر، ج۱، ص۶۳۸؛ مناسک حج، امام خمینی، ص۵۱۲.
- ↑ تهذیب، ج۵، ص۴۲۱-۴۲۲.
- ↑ قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۴۴.
- ↑ مناسک الحج، خویی، ص۲۰۹؛ مناسک الحج، روحانی، ص۱۸۷؛ مناسک الحج، تبریزی، ص۲۱۸-۲۱۹.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۵؛ قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۵۵؛ مستند الشیعه، ج۱۳، ص۱۴۷.
- ↑ الکافی فی الفقه، ص۲۱۸؛ غنیة النزوع، ص۱۹۵.
- ↑ جامع المقاصد، ج۳، ص۲۹۶؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۴۰۱.
- ↑ کشف اللثام، ج۶، ص۳۱۸.
- ↑ الخلاف، ج۲، ص۴۲۵-۴۲۶؛ الدروس، ج۱، ص۴۸۲؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۲۹، ص۴۲۷-۴۲۸.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۲؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۱۳؛ تحریر الاحکام، ج۲، ص۷۹.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۳۵؛ النهایه، ص۲۸۲؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۱۳.
- ↑ شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۱۳؛ قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۵۶؛ کشف اللثام، ج۶، ص۳۲۲.
- ↑ السرائر، ج۱، ص۵۳۳؛ الجامع للشرائع، ص۲۰۴؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۲۹، ص۴۴۶.
- ↑ الخلاف، ج۲، ص۴۳۱؛ اللمعة الدمشقیه، ص۷۰.
- ↑ المختصر النافع، ص۱۰۰؛ اللمعة الدمشقیه، ص۷۰؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۲۶۳؛ ج۲، ص۱۱۳.
- ↑ نک: تهذیب، ج۵، ص۲۹۶؛ معتمد العروه، ج۲، ص۵۱۵-۵۱۶.
- ↑ نک: کشف اللثام، ج۵، ص۳۱۶؛ کشف الغطاء، ج۲، ص۴۴۶؛ نک: جواهر الکلام، ج۱۸، ص۲۶۷-۲۶۸.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده است از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل احصار.
- احکام القرآن: ابن ادریس الشافعی (درگذشت ۲۰۴ق)، به کوشش عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۰ق.
- اعیان الشیعه: سید محسن الامین (درگذشت ۱۳۷۱ق)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف.
- الام: الشافعی (درگذشت ۲۰۴ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
- الانتصار: السید المرتضی (درگذشت ۴۳۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
- البحر الرائق: ابونجیم المصری (درگذشت ۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- بدائع الصنائع: علاء الدین الکاشانی (درگذشت ۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
- تاریخ حج‌گزاری ایرانیان: اسراء دوغان، مشعر، ۱۳۸۹ش.
- تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق: عثمان بن علی الزیلعی، بیروت، دار المعرفه.
- تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق۷، ۱۴۲۰ق.
- تحفة الفقهاء: علاء الدین السمرقندی (درگذشت ۹-۵۳۵ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق.
- تهذیب الاحکام: الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- جامع البیان: الطبری (درگذشت ۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- الجامع للشرایع: یحیی بن سعید الحلی (درگذشت ۶۹۰ق)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق.
- جامع المقاصد: الکرکی (درگذشت ۹۴۰ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۱ق.
- جواهر الکلام: النجفی (درگذشت ۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- حاشیة الدسوقی: الدسوقی (درگذشت ۱۲۳۰ق)، احیاء الکتب العربیه.
- حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (درگذشت ۱۲۵۲ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (درگذشت ۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- الخلاف: الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
- الدر المختار: الحصکفی (درگذشت ۱۰۸۸ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- الدروس الشرعیه: الشهید الاول (درگذشت ۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- الروضة البهیه: الشهید الثانی (درگذشت ۹۶۵ق)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق.
- روضة الطالبین: النووی (درگذشت ۶۷۶ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- ریاض المسائل: سید علی الطباطبائی (درگذشت ۱۲۳۱ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
- السرائر: ابن ادریس (درگذشت ۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- سنن ابی‌داود: السجستانی (درگذشت ۲۷۵ق)، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
- شرائع الاسلام: المحقق الحلی (درگذشت ۶۷۶ق)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق.
- شفاء الغرام: محمد الفأسی (درگذشت ۸۳۲ق)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹م.
- الصحاح: الجوهری (درگذشت ۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
- صحیح البخاری: البخاری (درگذشت ۲۵۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
- العین: خلیل (درگذشت ۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
- غنیة النزوع: الحلبی (درگذشت ۵۸۵ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق۷، ۱۴۱۷ق.
- فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (درگذشت ۶۲۳ق)، دار الفکر.
- قواعد الاحکام: العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ق.
- الکافی: الکلینی (درگذشت ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- الکافی فی الفقه: ابوالصلاح الحلبی (درگذشت ۴۴۷ق)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین۷، ۱۴۰۳ق.
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (درگذشت ۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- کتاب الحج: محاضرات الخوئی (درگذشت ۱۴۱۳ق)، الخلخالی، قم، مدرسة دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
- کشاف القناع: منصور البهوتی (درگذشت ۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- کشف الغطاء: کاشف الغطاء (درگذشت ۱۲۲۷ق)، مهدوی، اصفهان.
- کشف اللثام: الفاضل الهندی (درگذشت ۱۱۳۷ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
- اللباب فی شرح الکتاب: عبدالغنی الغنیمی، دار السلام، ۱۳۸۱ق.
- لسان العرب: ابن منظور (درگذشت ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
- اللمعة الدمشقیه: الشهید الاول (درگذشت ۷۸۶ق)، به کوشش کورانی، قم، دار الفکر، ۱۴۱۱ق.
- المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
- المبسوط: السرخسی (درگذشت ۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
- مجمع الفائدة و البرهان: المحقق الاردبیلی (درگذشت ۹۹۳ق)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
- المجموع شرح المهذب: النووی (درگذشت ۶۷۶ق)، دار الفکر.
- مختصر المزنی: المزنی (درگذشت ۲۶۳ق)، بیروت، دار المعرفه.
- المختصر النافع: المحقق الحلی (درگذشت ۶۷۶ق)، تهران، البعثه، ۱۴۱۰ق.
- مختصر خلیل: محمد بن یوسف (درگذشت ۸۹۷ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
- مختلف الشیعه: العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
- مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (درگذشت ۱۰۰۹ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۰ق.
- المدونة الکبری: مالک بن انس (درگذشت ۱۷۹ق)، مصر، مطبعة السعاده.
- المراسم العلویه: سلار حمزة بن عبدالعزیز (درگذشت ۴۴۸ق)، به کوشش حسینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت:، ۱۴۱۴ق.
- مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (درگذشت ۹۶۵ق)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
- مستند الشیعه: احمد النراقی (درگذشت ۱۲۴۵ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق.
- مطالب اولی النهی فی شرح غایة المنتهی: مصطفی السیوطی، دمشق، المکتب الاسلامی.
- معتمد العروة الوثقی: محاضرات الخوئی (درگذشت ۱۴۱۳ق)، الخلخالی، قم، مدرسة دارالعلم، ۱۴۰۴ق.
- المعتمد فی شرح المناسک: محاضرات الخوئی (درگذشت ۱۴۱۳ق)، الخلخالی، قم، مدرسة دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
- مغنی المحتاج: محمد الشربینی (درگذشت ۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
- المغنی: عبدالله بن قدامه (درگذشت ۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- المقنع: الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، قم، مؤسسة الامام الهادی(ع)، ۱۴۱۵ق.
- المقنعه: المفید (درگذشت ۴۱۳ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- من لا یحضره الفقیه: الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
- مناسک حج: جواد تبریزی، قم، ۱۴۱۴ق.
- مناسک حج: سیستانی، ۱۴۱۳ش.
- مناسک حج: سید محمد روحانی، قم، موسسة المنار.
- مناسک حج: با حاشیه امام خمینی، مشعر، ۱۳۸۰ش.
- مناسک حج: محمد تقی بهجت، ۱۴۱۵ق.
- مناسک حج: وحید خراسانی.
- مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (درگذشت ۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
- موسوعة الامام الخوئی (درگذشت ۱۴۱۳ق): احیاء آثار الخوئی، قم.
- الموطّأ: مالک بن انس (درگذشت ۱۷۹ق)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
- المهدی (عج) المنتظر فی ضوء الاحادیث و الآثار الصحیحه: عبدالعظیم البستوی، مکه، المکتبة المکیه.
- المهذب البارع: ابن فهد الحلّی (درگذشت ۸۴۱ق)، به کوشش العراقی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۰۷-۱۴۱۳ق.
- المهذب: القاضی ابن البراج (درگذشت ۴۸۱ق)، به کوشش مؤسسه سیدالشهداء۷، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- النهایه: ابن اثیر مبارک بن محمد الجزری (درگذشت ۶۰۶ق)، به کوشش محمود محمد و طاهر احمد، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش.
- وسائل الشیعه: الحر العاملی (درگذشت ۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۲ق.
- الوسیلة الی نیل الفضیله: ابن حمزه (درگذشت ۵۶۰ق)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.