اسکان در حج: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۴: خط ۴:


==پیشینه در مکه==
==پیشینه در مکه==
سکونت دادن هاجر و اسماعیل در مکه از سوی ابراهیم(ع) و درخواست وی از خدای متعال برای متوجه ساختن دلهای مردم به ایشان و سکونت با آنان (سوره ابراهیم آیه ۳۷) و پیدایش زمزم و ساخت کعبه، زمینه سکونت قبائلی از جرهم در آنجا گردید. این قبائل به جهت حفظ حرمت خانه خدا عمدتاً چادرهای خود را در دره‌های اطراف کعبه بر پا می‌کردند.<ref>نک: المعارف، ص27؛ التاریخ القویم ج5 ص229-230؛ نک: المفصل، ج7، ص7-8.</ref> گرایش روزافزون مردمان به سوی کعبه و زیارت آن، رونق بازارهای محلی و شکل‌گیری کاروانهای تجاری در آن مسیر،<ref>المفصل، ج7، ص6.</ref> میهمانان مکه را بیشتر کرد و با توجه به چادرنشینی مردمان آن روزگار، اسکان آنها با مشکلی روبرو نمی‌گردید.
[[هاجر]] و [[اسماعیل(ع)]]، از سوی [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]] در [[مکه]] ساکن شدند. ابراهیم از خداوند خواست دل‌های مردم را به آنها متوجه کند.<ref>سوره ابراهیم، آیه ۳۷.</ref> این موارد و پیدایش [[زمزم]] و ساخت [[کعبه]]، باعث شد قبیله‌هایی از [[جرهم]] در آنجا ساکن شوند. این قبیله‌ها برای نگهداری احترام کعبه عمدتاً چادرهای خود را در دره‌های اطراف کعبه بر پا می‌کردند.<ref>نک: المعارف، ص27؛ التاریخ القویم ج5 ص229-230؛ نک: المفصل، ج7، ص7-8.</ref> گرایش روزافزون مردمان به سوی کعبه و [[زیارت]] آن، رونق بازارهای محلی و شکل‌گیری کاروانهای تجاری در آن مسیر،<ref>المفصل، ج7، ص6.</ref> میهمانان مکه را بیشتر کرد و با توجه به چادرنشینی مردمان آن روزگار، اسکان آنها با مشکلی روبرو نمی‌شد.


نخستین ساختمان در کنار [[کعبه]] را [[دارالندوه]] ذکر کرده‌اند که قصی بن کلاب دو سده پیش از اسلام آن را ساخت و پس از آن [[قریش]] اقدام به ساخت خانه‌هایی در اطراف کعبه کردند.<ref>التاریخ القویم، ج5، ص230؛ المفصل، ج7، ص8.</ref> با ساخت خانه‌های گلی و سنگی، و یافتن ظاهر شهری در مکه، (هرچند گروه‌های زیادی همچنان در چادرها زندگی می‌کردند) به تدریج اسکان در کنار اموری چون سقایت* (آبرسانی به حاجیان) و رفادت* (اطعام حج‌گزاران)، بر پذیرایی از میهمان کعبه افزوده شد و حج‌گزاران مجاز بودند به خانه‌های اهل مکه وارد شوند.<ref>نک: المفصل، ج9، ص68 - 69.</ref> (← رفادت) بر اساس گزارش‌ها، حج‌گزاران در دوره نبوی و در صدر اسلام در خانه‌های اهل مکه ساکن می‌شدند<ref>نک: اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص162-163؛ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص218.</ref> و نه تنها از ورود حاجیان به خانه‌های اهل مکه جلوگیری نمی‌گردید،<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص250.</ref> بلکه اهل مکه در سکونت دادن حاجیان، بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص164؛ نک: من لایحضره الفقیه، ج2، ص193؛ نک: الکافی، ج4، ص244.</ref>
نخستین ساختمان در کنار [[کعبه]] را [[دارالندوه]] دانسته‌اند، که قصی بن کلاب دو سده پیش از [[اسلام]] آن را ساخت و پس از آن [[قریش]]، اقدام به ساخت خانه‌هایی در اطراف کعبه کردند.<ref>التاریخ القویم، ج5، ص230؛ المفصل، ج7، ص8.</ref> با ساخت خانه‌های گلی و سنگی، و یافتن ظاهر شهری در مکه،{{یادداشت|هرچند گروه‌های زیادی همچنان در چادرها زندگی می‌کردند.}} به تدریج، امر «اسکان»، در کنار اموری مانند سقایت{{یادداشت|آبرسانی به حاجیان.}} و [[رفادت]]،{{یادداشت|اطعام حج‌گزاران.}}  برای پذیرایی از میهمانان کعبه افزوده شد و حج‌گزاران مجاز بودند به خانه‌های اهل مکه وارد شوند. بر اساس گزارش‌ها، حج‌گزاران در دوره [[حضرت محمد(ص)]] در خانه‌های اهل مکه ساکن می‌شدند<ref>نک: اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص162-163؛ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص218.</ref> و نه تنها از ورود حاجیان به خانه‌های اهل مکه جلوگیری نمی‌شد،<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص250.</ref> بلکه اهل مکه در سکونت دادن حاجیان، بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص164؛ نک: من لایحضره الفقیه، ج2، ص193؛ نک: الکافی، ج4، ص244.</ref>


قرآن کریم، با بیان (سواء العاکف فیه و الباد) حج/۲۲ آیه ۲۵، همگان را در برخورداری از مسجدالحرام مساوی دانسته است و منابع فقهی و تفسیری به مناسبت این آیه، در زمینه استفاده از خانه‌های مکه و جواز یا عدم جواز اجاره آن مباحث مفصلی دارند. (← خانه‌های حرم) در روایاتی منسوب به پیامبر(ص) از اجاره خانه‌های مکه نهی شده است<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص163.</ref> و ایشان پس از فتح مکه از گذاشتن در برای خانه‌های مکه، نهی کردند.<ref>نک: مأساه الزهراء، ج2، ص313-319.</ref> بر اساس گزارش‌ها، در عصر خلفای چهارگانه، خانه‌های مکه در نداشت و حاجیان آزادنه بدان رفت و آمد، داشتند.<ref>الکافی، ج4، ص243ـ244؛ تهذیب، ج5، ص420.</ref> عمر بن خطاب، خلیفه دوم در حکومت خود، از در گذاشتن برای خانه‌های مکه منع کرد<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص251.</ref> و بستن در خانه‌ها را مانعی برای اسکان حج و عمره گزاران می‌دانست.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص265.</ref> علی(ع) نیز در سال ۳۹ق. طی فرمانی به حاکم خود در مکه، ضمن سفارشاتی در مورد حج و حاجیان و تأمین مسکن آنها، دستور می‌دهند اهل مکه را از اجاره دادن خانه به حاجیان منع کنند.<ref>نهج البلاغه، نامه 67؛ تفسیر شاهی، ج1، ص418.</ref> از معاویه به عنوان نخستین کسی که بر در خانه خود قفل زد، یاد شده است.<ref>الکافی، ج4، ص243 - 244، ح 1؛ تهذیب، ج5، ص420.</ref> هرچند زمان این گزارش معین نیست ولی بنابر دیگر گزارش‌ها در دوره اموی (۴۰–۱۳۲ ق) مکیان، خانه‌های خود را به حاجیان اجاره می‌دادند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص164.</ref> جز آنکه عمر بن عبدالعزیز (حک ۹۹–۱۰۱ ق) طی نامه ای به عامل خود در مکه دستور داد از اجاره دادن خانه‌های مکه جلوگیری گردد، البته در زمان وی نیز اجاره پنهانی در مکه گزارش شده است.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص163.</ref>
قرآن،{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ &#64830;}}
 
مسجدالحرام... را براى همه مردم چه مقيم و حاضر و چه مسافر، يكسان قرار داده‌ايم.}}<ref>سوره حج(۲۲)، آیه ۲۵؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.</ref> همگان را در برخورداری از مسجدالحرام مساوی دانسته است و منابع فقهی و تفسیری به مناسبت این آیه، درباره این که آیا جایز است [[خانه‌های حرم|خانه‌های مکه]] را اجاره داد، مباحث مفصلی دارند. در روایاتی منسوب به حضرت محمد(ص) از اجاره خانه‌های مکه نهی شده است<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص163.</ref> و ایشان پس از فتح مکه از گذاشتن در برای خانه‌های مکه، نهی کردند.<ref>نک: مأساه الزهراء، ج2، ص313-319.</ref> بر اساس گزارش‌ها، در عصر خلفای چهارگانه، خانه‌های مکه در نداشت و حاجیان آزادنه بدان رفت و آمد، داشتند.<ref>الکافی، ج4، ص243ـ244؛ تهذیب، ج5، ص420.</ref> عمر بن خطاب، خلیفه دوم در حکومت خود، از در گذاشتن برای خانه‌های مکه منع کرد<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص251.</ref> و بستن در خانه‌ها را مانعی برای اسکان حج و عمره گزاران می‌دانست.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص265.</ref> علی(ع) نیز در سال ۳۹ق. طی فرمانی به حاکم خود در مکه، ضمن سفارشاتی در مورد حج و حاجیان و تأمین مسکن آنها، دستور می‌دهند اهل مکه را از اجاره دادن خانه به حاجیان منع کنند.<ref>نهج البلاغه، نامه 67؛ تفسیر شاهی، ج1، ص418.</ref> از معاویه به عنوان نخستین کسی که بر در خانه خود قفل زد، یاد شده است.<ref>الکافی، ج4، ص243 - 244، ح 1؛ تهذیب، ج5، ص420.</ref> هرچند زمان این گزارش معین نیست ولی بنابر دیگر گزارش‌ها در دوره اموی (۴۰–۱۳۲ ق) مکیان، خانه‌های خود را به حاجیان اجاره می‌دادند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص164.</ref> جز آنکه عمر بن عبدالعزیز (حک ۹۹–۱۰۱ ق) طی نامه ای به عامل خود در مکه دستور داد از اجاره دادن خانه‌های مکه جلوگیری گردد، البته در زمان وی نیز اجاره پنهانی در مکه گزارش شده است.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص163.</ref>


چالش در اجاره یا عدم اجاره خانه‌های مکه، همزمان با افزایش تعداد حج‌گزاران باعث شد تا در سده نخست و دوم هجری خانه‌هایی در مکه ساخته شده و برای اسکان حاجیان اختصاص یابد، چنان‌که معاویه در توجیه ایراد عایشه مبنی بر ساخت قصر در مکه، آن ساختمان را برای سکونت حاجیان عنوان کرد<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص290.</ref> یا برخی دیگر از حاکمان خانه‌هایی را برای حج‌گزاران وقف کردند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص249.</ref> افزایش مسافران و حجاج، و ضرورت اسکان آنها، و فتاوای فقهی بر جواز اجاره خانه‌های مکه به حج‌گزاران،<ref>نک: الشرح الکبیر، ج4، ص20.</ref>(← خانه‌های حرم) زمینه رونق ساخت خانه و کاروانسراهائی جهت اسکان حاجیان گردید که البته بخشی از آنها موقوفاتی جهت اسکان حاجیان و همچنین مدارسی جهت آموزش احکام و مسائل دینی بود. در عین حال اسکان حاجیان از مشکلات حج بوده و ابن عبد ربّه (۳۲۸ ق) ضمن اعتراض به تعویض یا تزیینات متعدد پرده کعبه، آن را اسراف دانسته و صرف هزینه آن در اسکان حجاج را ضروری‌تر می‌داند.<ref>نک: العقد الفرید، ج7، ص285.</ref>
چالش در اجاره یا عدم اجاره خانه‌های مکه، همزمان با افزایش تعداد حج‌گزاران باعث شد تا در سده نخست و دوم هجری خانه‌هایی در مکه ساخته شده و برای اسکان حاجیان اختصاص یابد، چنان‌که معاویه در توجیه ایراد عایشه مبنی بر ساخت قصر در مکه، آن ساختمان را برای سکونت حاجیان عنوان کرد<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص290.</ref> یا برخی دیگر از حاکمان خانه‌هایی را برای حج‌گزاران وقف کردند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص249.</ref> افزایش مسافران و حجاج، و ضرورت اسکان آنها، و فتاوای فقهی بر جواز اجاره خانه‌های مکه به حج‌گزاران،<ref>نک: الشرح الکبیر، ج4، ص20.</ref>(← خانه‌های حرم) زمینه رونق ساخت خانه و کاروانسراهائی جهت اسکان حاجیان گردید که البته بخشی از آنها موقوفاتی جهت اسکان حاجیان و همچنین مدارسی جهت آموزش احکام و مسائل دینی بود. در عین حال اسکان حاجیان از مشکلات حج بوده و ابن عبد ربّه (۳۲۸ ق) ضمن اعتراض به تعویض یا تزیینات متعدد پرده کعبه، آن را اسراف دانسته و صرف هزینه آن در اسکان حجاج را ضروری‌تر می‌داند.<ref>نک: العقد الفرید، ج7، ص285.</ref>

نسخهٔ ‏۳ فوریهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۲۰:۲۹

اسکان در مکه، اسکان حج‌گزاران در مکه و مدینه

پیشینه در مکه

هاجر و اسماعیل(ع)، از سوی ابراهیم(ع) در مکه ساکن شدند. ابراهیم از خداوند خواست دل‌های مردم را به آنها متوجه کند.[۱] این موارد و پیدایش زمزم و ساخت کعبه، باعث شد قبیله‌هایی از جرهم در آنجا ساکن شوند. این قبیله‌ها برای نگهداری احترام کعبه عمدتاً چادرهای خود را در دره‌های اطراف کعبه بر پا می‌کردند.[۲] گرایش روزافزون مردمان به سوی کعبه و زیارت آن، رونق بازارهای محلی و شکل‌گیری کاروانهای تجاری در آن مسیر،[۳] میهمانان مکه را بیشتر کرد و با توجه به چادرنشینی مردمان آن روزگار، اسکان آنها با مشکلی روبرو نمی‌شد.

نخستین ساختمان در کنار کعبه را دارالندوه دانسته‌اند، که قصی بن کلاب دو سده پیش از اسلام آن را ساخت و پس از آن قریش، اقدام به ساخت خانه‌هایی در اطراف کعبه کردند.[۴] با ساخت خانه‌های گلی و سنگی، و یافتن ظاهر شهری در مکه،[یادداشت ۱] به تدریج، امر «اسکان»، در کنار اموری مانند سقایت[یادداشت ۲] و رفادت،[یادداشت ۳] برای پذیرایی از میهمانان کعبه افزوده شد و حج‌گزاران مجاز بودند به خانه‌های اهل مکه وارد شوند. بر اساس گزارش‌ها، حج‌گزاران در دوره حضرت محمد(ص) در خانه‌های اهل مکه ساکن می‌شدند[۵] و نه تنها از ورود حاجیان به خانه‌های اهل مکه جلوگیری نمی‌شد،[۶] بلکه اهل مکه در سکونت دادن حاجیان، بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند.[۷]

قرآن،[یادداشت ۴][۸] همگان را در برخورداری از مسجدالحرام مساوی دانسته است و منابع فقهی و تفسیری به مناسبت این آیه، درباره این که آیا جایز است خانه‌های مکه را اجاره داد، مباحث مفصلی دارند. در روایاتی منسوب به حضرت محمد(ص) از اجاره خانه‌های مکه نهی شده است[۹] و ایشان پس از فتح مکه از گذاشتن در برای خانه‌های مکه، نهی کردند.[۱۰] بر اساس گزارش‌ها، در عصر خلفای چهارگانه، خانه‌های مکه در نداشت و حاجیان آزادنه بدان رفت و آمد، داشتند.[۱۱] عمر بن خطاب، خلیفه دوم در حکومت خود، از در گذاشتن برای خانه‌های مکه منع کرد[۱۲] و بستن در خانه‌ها را مانعی برای اسکان حج و عمره گزاران می‌دانست.[۱۳] علی(ع) نیز در سال ۳۹ق. طی فرمانی به حاکم خود در مکه، ضمن سفارشاتی در مورد حج و حاجیان و تأمین مسکن آنها، دستور می‌دهند اهل مکه را از اجاره دادن خانه به حاجیان منع کنند.[۱۴] از معاویه به عنوان نخستین کسی که بر در خانه خود قفل زد، یاد شده است.[۱۵] هرچند زمان این گزارش معین نیست ولی بنابر دیگر گزارش‌ها در دوره اموی (۴۰–۱۳۲ ق) مکیان، خانه‌های خود را به حاجیان اجاره می‌دادند.[۱۶] جز آنکه عمر بن عبدالعزیز (حک ۹۹–۱۰۱ ق) طی نامه ای به عامل خود در مکه دستور داد از اجاره دادن خانه‌های مکه جلوگیری گردد، البته در زمان وی نیز اجاره پنهانی در مکه گزارش شده است.[۱۷]

چالش در اجاره یا عدم اجاره خانه‌های مکه، همزمان با افزایش تعداد حج‌گزاران باعث شد تا در سده نخست و دوم هجری خانه‌هایی در مکه ساخته شده و برای اسکان حاجیان اختصاص یابد، چنان‌که معاویه در توجیه ایراد عایشه مبنی بر ساخت قصر در مکه، آن ساختمان را برای سکونت حاجیان عنوان کرد[۱۸] یا برخی دیگر از حاکمان خانه‌هایی را برای حج‌گزاران وقف کردند.[۱۹] افزایش مسافران و حجاج، و ضرورت اسکان آنها، و فتاوای فقهی بر جواز اجاره خانه‌های مکه به حج‌گزاران،[۲۰](← خانه‌های حرم) زمینه رونق ساخت خانه و کاروانسراهائی جهت اسکان حاجیان گردید که البته بخشی از آنها موقوفاتی جهت اسکان حاجیان و همچنین مدارسی جهت آموزش احکام و مسائل دینی بود. در عین حال اسکان حاجیان از مشکلات حج بوده و ابن عبد ربّه (۳۲۸ ق) ضمن اعتراض به تعویض یا تزیینات متعدد پرده کعبه، آن را اسراف دانسته و صرف هزینه آن در اسکان حجاج را ضروری‌تر می‌داند.[۲۱]

بر اساس گزارش‌های تاریخی، ساخت محل‌هایی جهت اسکان حج‌گزاران، طی قرون پنجم و ششم قمری ادامه داشته است. از جمله، حجاج عراق و خراسان و ماوراءالنهر با رسیدن به مکه، در خانه‌هایی که برای آنها در نظر گرفته شده بود، اسکان می‌یافتند.[۲۲] توصیف این کاروانسراها و مقایسه سطح کیفی آنها از جمله وجود چاه آب، در کتب تاریخی یافت می‌شود. بر پایه این گزارش‌ها مسافران این کاروانسراها نیز متفاوت بوده و اشخاص ثروتمند، اهل علم و محترمین در کاروانسراهای خاصی سکونت می‌یافتند و اهل مکه نیز برای برخی از این مسکن‌ها، خیرات و هدایایی همانند میوه‌های تازه اختصاص می‌دادند.[۲۳] نمونه ای از این اماکن، مدرسه قایتبای بود که در ایام موسم، محل اسکان حج‌گزاران می‌گردید و به اسکان امراء و شخصیتهای دولتی اختصاص داشت.[۲۴]

اهمیت اسکان حاجیان و ساخت محلی برای سکونت آنها، موجب شد شخصیت‌ها و خاندان‌های معروفی به ساخت سکونت‌گاه برای حجاج بپردازند و از همین رو در گزارش‌های تاریخی مورد تمجید قرار گرفتند. جواد اصفهانی* (م. ۵۵۸ق) از بانیان برخی فعالیتهای مذهبی و خیرخواهانه به صاحب رباط عجم شهرت یافت.[۲۵] ابراهیم بن محمد بن ابراهیم اصفهانی (م.۷۵۶ق) معروف به العز اصفهانی به سال ۷۴۹ق. کاروانسرایی را برای فقیران،[۲۶] امیر زین الدین فرامرز محمود افزری کاروانسرایی برای صوفیان غریب،[۲۷] عبدالعزیز بن علی بن عثمان اصفهانی، معروف به عجمی (م.۷۶۴ق) مکانی را برای زائران در راه مانده[۲۸] و محمد بن علی گیلانی، معروف به خواجه پیر محمد گیلانی (زاده ۸۰۸ق) کاروانسرا و موقوفاتی ایجاد کردند. همچنین در دوره ایوبیان، کاروانسراهای متعددی برای صوفیان ساخته شد. از نکات جالب توجه طی این قرون، ساخت خانه‌ها یا کاروانسراهایی جهت اسکان زائران منطقه‌ای خاص از سوی متمکنان آن منطقه بود. به گزارش فاسی در مجموع تعداد اماکن سکونت حاجیان تا سال ۸۳۲ ق. به۷۵ کاروانسرا و ۱۱ مدرسه رسید.[۲۹] (← کاروانسرا)

در دوره عثمانی (حک: ۶۹۹ تا ۱۳۴۲ق) به جهت نظم اداری حاکم بر عثمانیان، اسکان حج‌گزاران نیز قوانین خاصی یافت. عدم امکان اقامت طولانی مدت در مکه، تشویق به ترک شهر پس از اتمام اعمال و ممانعت از مجاورت مگر برای مریضان یا بازماندگان از مناسک حج، از این جمله است.[۳۰] در این دوران مشکلی از جهت سکونت کاروانهای حج نبوده و کاروانها در مسکن مناسب جا داده می‌شدند.[۳۱] همچنین اسنادی از سکونت و پذیرایی از فقرا و دراویش از جمله اسکان حجاج فقیر بخارا، افغانستان و ازبک و اطعام ایشان و بازسازی تکیه آن‌ها از سوی حکومت عثمانی ثبت شده است.[۳۲]

اسکان و راهنمائی حاجیان در قرن ۱۲ ق. به شکل‌گیری گروه‌های موسوم به مطوِّف* انجامید که وظیفه تأمین اسکان و راهنمائی حاجیان را در طول اقامت در حرمین و انجام مناسک حج بر عهده داشتند. (← مطوف) از این دوره، اسکان حاجیان و تهیه امکانات لازم برای اقامت آنها از سوی مطوفان یا نمایندگانشان در مکه و مدینه انجام می‌شد.[۳۳] البته همچنان زائران خانه خدا، با مشکلات فراوانی از جمله سوء استفاده مالی برخی مطوفان[۳۴] روبه‌رو بودند و بعضا اسکان حاجیان وضعیت مناسبی نداشت. برخی زائران در باغ‌ها، زیر سایه نخل‌ها اقامت می‌کردند و کمبود آب برای شست‌وشو و وضعیت نامناسب بهداشتی برای بیشتر زائرانی، که مسن بودند، امید بازگشت حاجیان را کاهش می‌داد.[۳۵]

در این دوره نیز کاروانسراهایی برای اسکان فقرا، غرباء و طلاب علوم دینی توسط اشخاص نیکوکار در این شهر احداث شد. این ساختمانها بیشتر محلّ بیتوته بود و وسائل خوردن و آشامیدن نداشت. برخی از این اماکن ویژه مردان و برخی مختص بانوان بود. این نوانخانه‌ها که تعداد آنها در مکه بسیار بود، بیشتر در اطراف مسجدالحرام بودند که بیشتر آنها در جریان طرح توسعه دولت سعودی در سال ۱۳۷۵ ق. تخریب گردید.[۳۶] علاوه بر کاروانسراها، خیمه‌هایی نیز برای اسکان حاجیان در برخی مناطق مکه مانند معابده، برافراشته می‌گردید که به شهرهای چادری شبیه بود.[۳۷] در کنار این موارد، خانه‌های اهل مکه نیز به صورت ضیافتی یا اجاره همچنان مورد استفاده مسافران و حاجیان قرار می‌گرفت. بالاخص محله «باب‌العمره» که خانه‌هایی با پنجره‌های کوچک بسیار، توصیف شده است. منازل «حارةالصفا» در نزدیکی کوه صفا نیز دارای خانه‌های زیبایی برای سکونت حاجیان ثروتمند بوده است.[۳۸]

پیشینه در مدینه و جده

سابقه اختصاص مکانی در مدینه برای میهمانان حکومتی در عصر پیامبر(ص) گزارش شده است. دارالکبری، نخستین خانه‌ای که یکی از مهاجران در مدینه ساخت و به جهت اینکه میهمانان پیامبر در آن سکونت می‌یافتند به دارالضیافه* نامبردار شد.[۳۹] همچنین خانه رمله بنت حارث به عنوان استراحت گاه هیئت‌هایی که نزد پیامبر می‌آمدند، ذکر شده است.[۴۰]

در دوره‌های بعدی اسکان در مدینه با توجه به زمان کمتری که زائران در آنجا می‌ماندند، مشکل جدی نبود و خانه‌های اهل مدینه میزبان آنها بود و در مواردی نیز مسافران برای مدت کوتاهی در چادر می‌ماندند.[۴۱] در عین حال همانند مکه کاروانسراها[۴۲] و تکیه‌هایی ساخته شده[۴۳] که مورد استفاده اسکان زائران قرار می‌گرفته است. شیعیان ایرانی عمدتاً در خانه‌های شیعیان نخاوله* ساکن می‌شدند؛[۴۴]

علاوه بر حرمین سکونت حجاج ایران در جده نیز حائز اهمیت بوده و آنان در اقامت کوتاه خود ترجیح می‌دادند در خانه‌های معروف ایرانی الاصل بمانند.[۴۵] درسال ۱۰۵۱–۱۰۵۴ق. مادر بزرگ شاه عباس دوم، کاروانسرایی در جده ساخت.[۴۶] از نکات پرتکرار در حج‌گزاری ایرانیان و اسکان ایشان در جده یا حرمین در دوره قاجار، نقش کنسول ایران در جده تحمیل هزینه اضافی به حاجیان بوده که از این راه درآمد هنگفتی بدست می‌آورد.[۴۷]

در دوره معاصر

اسکان حاجیان پس از تسلط آل سعود* بر حرمین در سال ۱۳۴۳ق. همچنان عمدتاً بر عهده مطوفین بود و ملک عبدالعزیز طی حکمی در همان سال این افراد را در کارهای خود ابقاء کرد. طی قوانینی در سالهای ۱۳۴۵ق. ۱۳۵۵ق. ۱۳۶۵ ق؛ و ۱۳۶۷ ق. مطوفان در قالب مؤسسات مطوفین منطقه ای سازماندهی شده و یکی از وظایف رسمی آنها تأمین و آماده‌سازی مسکن مناسب حجاج آن منطقه ذکر شد.[۴۸] در این دوره نیز مطوفان با وساطت بین حج‌گزاران و مالکان خانه‌های مسکونی، اسکان حجاج را تسهیل می‌کردند.[۴۹] طی حکمی در سال ۱۴۱۰ق. حاجیان و بعثه‌های حج در انتخاب مسکن کاملاً استقلال یافته و برای عقد قرارداد اجاره با مالکان مسکن، نیاز به هیچ واسطه ای نبود و مؤسسه مطوفین نظارت بر این امور را بر عهده داشتند.[۵۰]

در دوره سعودی علاوه بر تغییرات قوانین و نظام حاکم بر اسکان حجاج، تغییرات فراوانی نیز در ساختمان‌های مسکونی بالاخص برای حج‌گزاران انجام شد. گرچه نبود هتل و مسافرخانه‌ها در برخی سفرنامه‌های اوایل دوره سعودی منعکس شده؛[۵۱] ولی از سال ۱۳۵۵ ق. ساخت هتل و اقامت گاه‌های امروزی در مکه آغاز شد. هتل مصر در محله اجیاد، نخستین هتل مکه بود که از سوی وزارت دارائی عربستان در آن سال ساخته شد و طی مدت کوتاهی هفت هتل دیگر به نام‌های هتل تیسیر، سلام، شبرا، الحرم، أم القری، عرفات ومکه بالاس (قصر) ساخته شد. به گزارش کردی (۱۴۰۰ق) تعداد هتل‌ها به سرعت فزونی یافته و نه تنها در مکه بلکه در مدینه، جده و سراسر حجاز به جهت کثرت مسافرانی که وارد عربستان می‌شدند، هتل‌های متعددی ساخته شد.[۵۲] در کنار هتل‌های عمومی، مهمانسراهای مجللی نیز برای شخصیت‌ها و مهمانان حکومتی ساخته شد.[۵۳]

همچنین دولت عربستان مطالعات و بررسی‌های متعددی در زمینه اسکان حجاج انجام داده است؛ از جمله تحقیقات دانشکده حج وابسته به وزارت آموزش عالی عربستان که فهرست آنها در سایت این مرکز[۵۴] در دسترس است.

بر اساس این مطالعات، کمیته بازرسی و نظارت بر اسکان حجاج، استانداردهای لازم از جمله ضریب امنیتی ساختمان، مقاوم‌سازی، تجهیز به سیستم اطفای حریق و پله‌های اضطراری[۵۵] و قوانین خاصی را برای بهره برداران وضع می‌کند از جمله قانون ممنوعیت طبخ غذا در هتل‌ها که از سال ۱۳۸۰ ش. وضع گردید.[۵۶] همچنین این کمیته بر ساخت و نگهداری اماکن اسکان حاجیان، نظارت کرده و مجوز اسکان زائران را صادر می‌کند. برای نمونه در سال ۱۴۲۵ ق. در مکه ۴۵۶۱ دستگاه ساختمان با گنجایش یک میلیون و صد هزار نفر برای اسکان حجاج تأیید شد.[۵۷] در سال۱۳۸۷ش. ۷۱۵۰ مجوز برای اسکان یک میلیون و ششصد هزار زائر، صادر و ۱۵۰ واحد مسکونی به سبب نداشتن استانداردهای لازم از لیست اسکان حجاج حذف شد.[۵۸] این مسئله همراه با اجرای طرح‌های جدید عمرانی و توسعه حرمین، به کمبود مسکن حجاج و رقابت آنها در تهیه مسکن مناسب می‌انجامد.[۵۹] اسکان حجاج منحصر به هتل‌ها نیست و برخی خانه‌های شهروندان مکه که به ساختمان حجی معروفند، در موسم حج برای کسب درآمد، اجاره داده می‌شود.[۶۰]

دولت عربستان در سالهای اخیر عملیات اجرائی طرح‌های توسعه جدیدی برای حرمین شریفین و اطراف آن آغاز کرده است که یکی از اهداف آن تسهیل اسکان حج‌گزاران در نزدیکی حرمین می‌باشد. در طرح توسعه مسجد النبی علاوه بر توسعه فضای اطراف حرم نبوی، هتل‌ها و خانه‌های جدیدی به صورت حلقه‌ای به دور مسجد، ساخته خواهد شد. این طرح تا سال ۲۰۱۵ م. به پایان خواهد رسید.[۶۱] همچنین در طرح توسعه مسجدالحرام و اطراف آن، علاوه بر اسکان حج‌گزاران در نزدیکی مسجدالحرام، امکان شرکت آنها در نمازهای جماعت مسجد نیز تسهیل خواهد شد. (← مسجدالحرام/توسعه؛ مسجد النبی/ توسعه)

اسکان حاجیان ایرانی

در مکه و مدینه

حج‌گزاران ایرانی در دوره‌های مختلف به سان دیگر حاجیان در خانه‌های اهل حرمین یا در کاروانسراها منزل می‌گزیدند. تا پیش از شکل‌گیری مدیریت حج (اوائل دهه پنجاه شمسی)، تهیه مسکن همچون حمل و نقل و سایر موارد عمدتاً بر عهده حمله دار* بود[۶۲] که در دوره مطوفان، آنها محل اقامت حج‌گزاران ایرانی را تدارک می‌کردند البته در این میان کاروانسراهای متعددی نیز اختصاصاً برای حج‌گزاران عجم و ایرانی ساخته و وقف گردید. در دوره معاصر و با سامان یافتن مدیریت حج ایرانیان، با همه تحولات آن، تهیه مسکن یکی از وظایف آنها بود. (← سازمان حج – بعثه)

امروزه سازمان حج با ایجاد اداره کل تدارکات و رفاه‏، به بررسی و تأمین امکانات رفاهی حجاج، برنامه‌ریزی و اجرای امور مربوط به تهیه محل اسکان حجاج‏، زائران و محل استقرار ستاد، بعثه، بیمارستانها، درمانگاه‌ها و سایر دفاتر در عربستان، سوریه و عتبات مقدسه می‌پردازد.[۶۳]

بر اساس توافقات جمهوری اسلامی ایران و دولت سعودی، از جمله توافق سال ۱۴۲۴ق. سازمان حج موظف است ضمن رعایت مقرّرات مسکن حجاج مندرج در دستورالعمل اجرایی حج، با مؤسّسات مطوّفین هماهنگ باشد. مسکن استیجاری باید دارای مجوز اجاره در حج باشد. برای هر نفر در مکه ۳ متر مربع و در مدینه ۴ متر مربع اجاره گردد و هیچگاه تعداد حجاج از ظرفیت مجاز ساختمان تجاوز نکند. همچنین باید در قرارداد اجاره شرط شود که ساختمان‌های اجاره‌ای به صندوق امانات جهت حفظ و نگهداری اموال و اشیای گران‌بهای حجاج مجهز باشد.[۶۴]

دفتر نمایندگی سازمان حج و زیارت در طول سال، پی‌گیر محل اسکان حاجیان است و سعی دارد با توجه به ارتقاء کیفیت هتل‌های مکه، مناطق نزدیک به حرم، تازه ساز و مناسب را اجاره کند.[۶۵] حداقلّ فاصله محل اقامت حاجیان ایرانی تا مسجدالحرام ۲ و حداکثر ۹ کیلومتر است. بیشتر زائران ایرانی در شرق مکه که مسافت نسبتاً کمتری با حرم دارد، مستقر هستند.[۶۶]

برای آسایش بیشتر حج‌گزاران ایرانی، سرانه مسکن حجاج ایرانی، بالاترین سرانه مسکن در میان حجاج است. در حالی که عربستان برای هر نفر ۵/۳ متر فضا در نظر گرفت، سرانه هر زائر ایرانی ۴ متر[۶۷] است که میانگین آن اتاقهای ۴ تا ۵/ ۵ نفره می‌باشد.[۶۸] ساختمان‌های مورد اجاره دارای استانداردهای بین‌المللی است و مقامات عربستان نیز آن‌ها را تأیید کرده‌اند.[۶۹]

حجاج ایرانی در مکه و مدینه بر اساس مقدار هزینه‌ای که پرداخت می‌کنند، در شش گروه اسکان داده می‌شوند.[۷۰] سرانه اجاره اقامت در مکه و مدینه برای هر ایرانی طی سالها متفاوت بوده است. سرانه اجاره مسکن برای هر زائر در سال ۱۳۷۱ ش. در مکه ۶۰۳ و در مدینه ۳۶۸ ریال سعودی بوده است.[۷۱]در سال ۱۴۲۸ق. (۱۳۸۶ش) از ۱۰۵۰ تا ۲۳۰۰ ریال عربستان متغیر بوده[۷۲] و این رقم بدون هزینه اسکان در عرفات و منا برای ۳۰ روز در سال ۱۴۳۴ق. (۱۳۹۲ ش) بالغ بر ۲۱۰۰ دلار اعلام شده است.[۷۳]

در عرفات و منا

اسکان حج‌گزاران در عرفات و منا با عنایت به محدودیت فضا از مسائل مهم اسکان حج‌گزاران می‌باشد. سازمان حج با ایجاد واحد اسکان در منا و عرفات پس از دریافت آخرین آمار حجاج هر کاروان به تفکیک مرد، زن و خدمه، روشهای مختلف اسکان آنان را به وسیله رایانه نمونه سازی و معین می‌کنند.[۷۴] در عرفات‏ ۹۶۰۰ چادر یا خیمه برای اسکان زائران ایرانی اجاره شده است و هریک از این خیمه‌ها ۵/ ۱۲ مترمربع مساحت دارد و برای اسکان ده نفر اختصاص می‌یابد. نصب چادرها توسط مؤسّسه «مطوفی حجاج ایرانی» که عهده‌دار ساماندهی نیازهای زائران ایران است، انجام می‌گردد. ‏[۷۵] در منا ۱۱۷ هزار متر مربع در اختیار حجاج ایرانی قرار دارد. در این منطقه ۷۲۰۰ چادر مجهز به برق و کولر با مساحت ۱۶ متر مربع به حجاج ایرانی اختصاص داده می‌شود که در هر چادر به‌طور میانگین ۵/ ۱۳ نفر ساکن می‌شوند؛ و به‌طور متوسط هر حاجی ایرانی بیش از یک متر مربع فضا در اختیار دارد.[۷۶] گزارش‌های سالهای نه چندان دور کیفیت بهداشتی چادرها در عرفات و منا را نامناسب بیان کرده و[۷۷] آن را منشأ بیماری حاجیان دانسته است.[۷۸] اما امروزه وضعیت بهداشتی مناسبی برقرار است و علاوه بر استفاده حجاج از زیراندازهای مناسب،[۷۹] حمام و سرویس بهداشتی کافی نیز در محوطه چادرها وجود دارد.[۸۰]

اسکان دیگر کشورها

کلیه کاروانهای حج، قبل از ورود حج‌گزاران به عربستان باید قرارداد اسکان منعقد کرده باشند. عقد قرارداد اسکان از سوی کشورهای مختلف، متفاوت است. جمهوری اسلامی ایران تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حجاج همانند تهیه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکی و ارشاد، حجاج را به صورت متمرکز برعهده دارد.[۸۱]

در سایر کشورها عمدتاً کاروانها و شرکتهای خصوصی، متصدی اسکان حج‌گزاران هستند و دولت‌ها بیشتر نقش نظارتی و هماهنگی کلی را بر عهده دارند.[۸۲] در برخی کشورها نیز دولت متصدی اسکان حجاج است برای نمونه حج گزاری شهروندان ترکمنستان که بسیار محدود و تنها با انتخاب دولت این کشور است کلیه هزینه حج‌گزاران شامل حمل و نقل، اسکان و تغذیه بر عهده دولت است. (← ترکمنستان) در برخی کشورها نظیر افغانستان نیز حج گزاری به دو صورت دولتی و خصوصی صورت می‌گیرد که در هر بخش اعزام کننده، مسئول اسکان زائران می‌باشد. (← افغانستان)

در اکثر کشورها درجه‌بندی کیفی هتل‌ها و نزدیکی آنها به حرم، از معیارهای طبقه‌بندی کاروانها و اختلاف هزینه آنهاست. از جمله شرکت‌های سیاحتی اندونزی حجاج را در هتل‌های اطراف مسجدالحرام اسکان می‌دهند.[۸۳] (← اندونزی) برخی کشورها نیز برای کاهش هزینه، به صورت نوبتی در دو شیفت ۱۲ ساعته حاجیان را در هتل اسکان می‌دهند و حجاج باقی وقت خود را در حرم و بیرون از هتل صرف می‌کنند.[۸۴]

علی‌رغم کنترل جدی کشور عربستان در مورد قرارداد اسکان حاجیان قبل از ورود به این کشور، در سال ۱۴۲۹ق. یکصد حاجی از کشور بورکینافاسو به دلیل تقلبی بودن قرارداد اسکان، ۱۷ ساعت در محل استقبال از حجاج متوقف شدند و نهایتا در یکی از مساکن خیریه، اقامت داده شدند. مسئولان حج عربستان، تحقیقات ویژه‌ای درباره چگونگی ورود این افراد به عربستان، بدون در اختیار داشتن قرارداد اسکان، انجام دادند.[۸۵] در عین حال حجاج فاقد مجوز از مشکلات عربستان ذکر شده‌اند[۸۶] که کارتن خوابی آنها در اطراف مسجدالحرام و در مشاعر منظره نامناسبی به حج داده است و دولت عربستان تلاشهای متعددی برای بهبود این وضعیت نابسامان صورت می‌دهد.[۸۷]

اسکان شهروندان عربستان

با توجه به محدودیت مسکن مناسب در موسم حج، شهروندان عربستانی و مسلمانان مقیم در عربستان هر ۵ سال یکبار اجازه تشرف به حج را دارند[۸۸] و قبل از موسم حج باید مجوز دریافت کنند.[۸۹] مؤسسات حج، مسئول امور حجاج داخلی هستند و هزینه اسکان هر نفر ۲۰۰ریال عربستان است.[۹۰]

پانویس

  1. ↑ سوره ابراهیم، آیه ۳۷.
  2. ↑ نک: المعارف، ص27؛ التاریخ القویم ج5 ص229-230؛ نک: المفصل، ج7، ص7-8.
  3. ↑ المفصل، ج7، ص6.
  4. ↑ التاریخ القویم، ج5، ص230؛ المفصل، ج7، ص8.
  5. ↑ نک: اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص162-163؛ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص218.
  6. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص250.
  7. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص164؛ نک: من لایحضره الفقیه، ج2، ص193؛ نک: الکافی، ج4، ص244.
  8. ↑ سوره حج(۲۲)، آیه ۲۵؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.
  9. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص163.
  10. ↑ نک: مأساه الزهراء، ج2، ص313-319.
  11. ↑ الکافی، ج4، ص243ـ244؛ تهذیب، ج5، ص420.
  12. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص251.
  13. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص265.
  14. ↑ نهج البلاغه، نامه 67؛ تفسیر شاهی، ج1، ص418.
  15. ↑ الکافی، ج4، ص243 - 244، ح 1؛ تهذیب، ج5، ص420.
  16. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص164.
  17. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص163.
  18. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص290.
  19. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص249.
  20. ↑ نک: الشرح الکبیر، ج4، ص20.
  21. ↑ نک: العقد الفرید، ج7، ص285.
  22. ↑ سفر نامه ناصر خسرو، ص122؛ رقابت عباسیان و فاطمیان، ص108.
  23. ↑ رحله ابن بطوطه، ج1، ص392.
  24. ↑ الإعلام بأعلام بیت الله الحرام، ص231، 237.
  25. ↑ موسوعه مرآة الحرمین ج‏3، ص18.
  26. ↑ العقد الثمین، ج1، ص284.
  27. ↑ شفاء الغرام، ج1، ص432؛ اتحاف الوری، ج3، ص31-32.
  28. ↑ العقد الثمین، ج5، ص91-92.
  29. ↑ شفاء الغرام، ج1، ص435.
  30. ↑ - Kanunnamesi’nin dördüncü maddesinin uygulanmasiFî 16 L. sene 1310 ve fî 21 Nisan sene 1309 / [3 Mayis 1893]Hicaz Valisi ve Yaver-i EkremSD, 2261/2
  31. ↑ موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ج1، ص384.
  32. ↑ میقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
  33. ↑ - التاریخ القویم، ج2، ص213؛ حج نیکان، ص43.
  34. ↑ - پنجاه سفر نامه، ج5، ص170؛ بسوی خدا می‌رویم، ص116.
  35. ↑ میقات حج، ج‏54؛ ص149، حج گزاری در سال آغازین انقلاب».
  36. ↑ التاریخ القویم، ج2، ص175.
  37. ↑ میقات حج، ش 57، ص133، «شهرهای چادری».
  38. ↑ مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص37.
  39. ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص242.
  40. ↑ التاریخ القویم، ج‏2، ص216.
  41. ↑ نک: پنجاه سفرنامه، ج4، ص591.
  42. ↑ بسوی ام القری، ص278.
  43. ↑ مرآة الحرمین، ص475.
  44. ↑ پنجاه سفرنامه، ج4، ص589؛ ج5، ص228؛ ج6، ص757؛ ج7، ص773.
  45. ↑ نک: پنجاه سفرنامه، ج1، ص609.
  46. ↑ سفرنامه بانوی اصفهانی، ص20.
  47. ↑ پنجاه سفرنامه، ج4، ص579؛ ج5، ص370، 393، 407-408، 410، 433، 461؛ ج7، ص515-516، 563.
  48. ↑ - http://www.eumra.net قبول یا حج.
  49. ↑ التاریخ القویم، ج2، ص213.
  50. ↑ نک: دراسة خصائص المسکن الملائم، ص6.
  51. ↑ رحلة الحجاز، ص27.
  52. ↑ التاریخ القویم، ج‏1، ص213 - 214
  53. ↑ التاریخ القویم، ج‏2، ص215
  54. ↑ http://uqu.edu.sa/hajj/researchDB.php.htm
  55. ↑ حج 28، ص379.
  56. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص366.
  57. ↑ حج 25، ص181.
  58. ↑ حج 29، ص445.
  59. ↑ حج 28، ص380.
  60. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص316.
  61. ↑ - http://www.aawsat.com/details.asp?section=4&article=696887&issueno=12355
  62. ↑ نک: برکات سرزمین وحی، ص29.
  63. ↑ شرح وظایف مدیران و عوامل خدماتی، ص28-29.
  64. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص77-78.
  65. ↑ نک: حج 27، ص110.
  66. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص283-284
  67. ↑ حج28، ص378، 380.
  68. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص284.
  69. ↑ حج 28، ص379.
  70. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص315.
  71. ↑ با کاروان ابراهیم در سال 71، ص283.
  72. ↑ حج 28، ص380.
  73. ↑ http://khabaronline.ir/print/291315/society/tourism
  74. ↑ با کاروان ابراهیم در سال 71، ص281.
  75. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص406؛ حج 27، ص187.
  76. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص407-408؛ نک: حج 28، ص408-409؛ نک: حج 29، ص379.
  77. ↑ حج در ادب فارسی، ص146؛ حج 25، ص408.
  78. ↑ بسوی خدا می‌رویم، ص180-181.
  79. ↑ -http://www.mehrnews.com/detail/News/1723657
  80. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص408.
  81. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص120.
  82. ↑ نک: مجله میقات، ش43 ص 191، 194، «سفرنامه برادران امیدوار».
  83. ↑ مدیریت حج در کشورهای اسلامی، ص47-48.
  84. ↑ حج 28، ص304.
  85. ↑ حج 29، ص513.
  86. ↑ - http://www.mehrnews.com/TextVersionDetail/1734645
  87. ↑ نشریه زائر، ش5، ص2، «تأکید وزیر حج عربستان بر تکمیل آمادگیها برای حج امسال».
  88. ↑ میقات حج، ش‏28، ص216؛ میقات حج، ش‏22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».
  89. ↑ حج 27، ص129.
  90. ↑ میقات حج، ش‏22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».
  1. ↑ هرچند گروه‌های زیادی همچنان در چادرها زندگی می‌کردند.
  2. ↑ آبرسانی به حاجیان.
  3. ↑ اطعام حج‌گزاران.
  4. ↑ ﴿سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ ﴾ مسجدالحرام... را براى همه مردم چه مقيم و حاضر و چه مسافر، يكسان قرار داده‌ايم.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج/ اسکان.
  • اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
  • اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(م.۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.
  • اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی (م.۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق. (جغرافی، ط۲، مکتبة اسدی، ۱۴۲۴ق)
  • ارمغان حج، علی مقدم، تهران، عطایی، ۱۳۵۶ش.
  • الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی (م.۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
  • با کاروان ابراهیم در سال ۷۱، رسول جعفریان و محمد علی خسروی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۱ش.
  • با کاروان صفا در سال ۸۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
  • برکات سرزمین وحی، محمد محمدی ری شهری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
  • بسوی خدا می‌رویم، سید محمود طالقانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
  • به سوی ام القری، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۳ش.
  • پنجاه سفرنامه حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
  • التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم، محمد طاهر الکردی، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
  • تفسیر شاهی (آیات الاحکام)، ابوالفتح بن مختوم جرجانی (م.۹۷۶ق)، به کوشش اشراقی، تهران، نوید، ۱۳۶۲ش.
  • تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
  • حج ۲۵، گزارشی از حج گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش..
  • حج ۲۷، حسن مهدویان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • حج ۲۸، رضا بابائی و علی اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
  • حج ۲۹، گزارش حج سال ۱۴۲۹ه‍.ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۸ش.
  • حج در ادب فارسی، خلیل الله یزدانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۹ش.
  • حج نیکان، علی احمدی میانجی ـ عبدالرحیم اباذری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
  • خاطرات حج، محمد عظیمی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی دهخدا، ۱۳۶۳ش.
  • رحله ابن بطوطه (ت‍ح‍ف‍ه ال‍ن‍ظار ف‍ی غ‍رائ‍ب الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب الاس‍ف‍ار)، ابن بطوطه (م.۷۷۹ق)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه، ۱۴۱۷ق.
  • رحلة الحجاز، ابراهیم المازنی، قاهره، کلمات عربیه.
  • رقابت عباسیان و فاطمیان در سیادت بر حرمین شریفین قرن پنجم و ششم هجری: سلیمان الخراشیه، ترجمه رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
  • سفرنامه منظوم حج، بانوی اصفهانی، به کوشش رسول جعفریان، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۶ش.
  • سفرنامه ناصر خسرو، ناصر خسرو (م.۴۸۱ق)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش.
  • الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه (م.۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  • شرح وظایف مدیران و عوامل خدماتی ۱۳۷۶، مرکز تحقیقات حج، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۶ش.
  • شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (م.۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
  • العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد بن احمد التقی الفاسی (م.۸۳۲ق) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
  • العقد الفرید، احمد بن محمد بن عبد ربه (۲۴۶–۳۲۸ق)، به کوشش مفید محمد قمیحه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق.
  • الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (م.۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
  • مأساة الزهرا، سید جعفر مرتضی عاملی، بیروت، دارالسیره، ۱۴۱۸ق.
  • مدیریت حج در کشورهای اسلامی، اداره کل طرح و برنامه سازمان حج، ۱۳۸۷ش.
  • مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت باشا (م.۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
  • المعارف، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳–۲۷۶ق)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۷۳ش.
  • المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جواد علی عبیدی (۱۳۲۴–۱۴۰۸ق)، بیروت، دارالساقی، ۱۴۲۲ق.
  • من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
  • موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا (م.۱۲۹۰ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
  • میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
  • نشریه زائر، بعثه مقام معظم رهبری.
  • نهج البلاغه، شریف الرضی (م ۴۰۶ق)، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
  • وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (م.۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=اسکان_در_حج&oldid=30277»