حج ابراهیمی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
'''حج ابراهیمی'''، اصطلاحی معاصر در ادبیات دینی است که بر جنبه سیاسی، اجتماعی حج تأکید دارد و نخستین بار، توسط [[سید روح‌الله خمینی]]، بنیانگذار جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]] وارد ادبیات دینی شده است. | '''حج ابراهیمی'''، اصطلاحی معاصر در ادبیات دینی است که بر جنبه سیاسی، اجتماعی حج تأکید دارد و نخستین بار، توسط [[سید روح‌الله خمینی]]، بنیانگذار جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]] وارد ادبیات دینی شده است. | ||
== معرفی == | ==معرفی== | ||
حج ابراهیمی اصطلاحی است که در دوران معاصر به وسیله [[سید روح‌الله خمینی]]، در ادبیات دینی وارد شد. این اصطلاح که برخی آن را در مقابل [[حج جاهلی]] قرار داده‌اند،<ref>بنیان مرصوص، ص272.</ref> به جنبه‌های عبادی و معرفتی [[حج]] [[حضرت ابراهیم(ع)]] از یک سو و از سوی دیگر، به بُعد سیاسی، اجتماعی آن اشاره دارد. | حج ابراهیمی اصطلاحی است که در دوران معاصر به وسیله [[سید روح‌الله خمینی]]، بنیانگذار جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]] در ادبیات دینی وارد شد. این اصطلاح که برخی آن را در مقابل [[حج جاهلی]] قرار داده‌اند،<ref>بنیان مرصوص، ص272.</ref> به جنبه‌های عبادی و معرفتی [[حج]] [[حضرت ابراهیم(ع)]] از یک سو و از سوی دیگر، به بُعد سیاسی، اجتماعی آن اشاره دارد.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۷۰.</ref> | ||
== پیشینه == | ==پیشینه== | ||
[[حضرت ابراهیم(ع)]] حجی را بنیان نهاد، که به باور برخی، آئینی عبادی سیاسی است.<ref name=":0">صحیفه نور، ج11، ص534</ref> این حج، که در دوره معاصر به حج ابراهیمی نامیده شد، در باور برخی، دو بار از هدف اصلی خود منحرف شده است.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۷۱.</ref> | |||
بار نخست در دوره جاهلیت بود که با اندیشه‌ها، ذکرها و اعمال مشرکانه آمیخته شد.<ref>نک: السیرة النبویه، ج1، ص199-202؛ الوثنیه فی الادب الجاهلی، ص282-287، 304-305، 308-309، 310-319.</ref> در این دوره، [[کعبه]] به بت‌خانه تبدیل شده<ref>الوثنیه فی الادب الجاهلی، ص273.</ref> و بسیاری از [[مناسک حج]]، مانند [[تلبیه]]،<ref>نک: اخبار مکه، ج1، ص75؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص296.</ref> [[احرام]]،<ref>صحیح مسلم، ج8، ص243؛ سنن النسائی، ج2، ص479؛ مسند ابی داوود، ص98.</ref> [[طواف]]،<ref>السیرة النبویه، ج1، ص202؛ تفسیر قمی، ج1، ص228-229؛ مجمع البیان، ج4، ص244</ref> [[سعی]]،<ref>نک: قرب الاسناد، ص50؛ الکافی، ج4، ص546. ؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص254-255.</ref> [[قربانی]]<ref>نک: احکام القرآن، ج3، ص308؛ مجمع البیان، ج7، ص155؛ الدر المنثور، ج4، ص356، 362؛ بحار الانوار، ج67، ص275.</ref> و [[وقوف در مزدلفه]]<ref>نک: الکافی، ج4، ص247؛ تهذیب، ج5، ص456؛ تفسیر عیاشی، ج1، ص97.</ref> و [[منا]]<ref>الصافی، ج1، ص238.</ref> دچار تحریف شد. این حج، به [[حج جاهلی]] شهرت یافت. | |||
با ظهور اسلام، [[حضرت محمد(ص)]] مناسک حج را به مسلمانان آموخته و کعبه را از بت‌پرستی پاک‌سازی کرد.<ref>صهبای حج، ص122.</ref> وی در سال نهم هجری با ابلاغ آیات [[برائت از مشرکان]]، بُعد سیاسی اجتماعی حج را نیز به مسلمانان گوشزد کرد. | |||
انحراف دوم، پس از درگذشت حضرت محمد(ص) و اختلاف نظر میان مسلمانان ایجاد شد. در این دوره، از بعد سیاسی، اجتماعی غفلت شده<ref>صحیفه نور ج20 ص89.</ref> و اهتمام حاجیان تنها به بعد عبادی آن معطوف شد.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۷۲.</ref> | |||
== در باور سید روح‌الله خمینی == | در دوران معاصر، سید روح‌الله خمینی بر توجه مسلمانان به ابعاد سیاسی و اجتماعی حج در کنار اهتمام به ابعاد ظاهری عبادی آن تأکید کرد. وی حج واقعی را حج ابراهیمی، محمدی نامید.<ref name=":1">صحیفه نور، ج19، ص333.</ref> | ||
==در باور سید روح‌الله خمینی== | |||
در باور سید روح‌الله خمینی، حج هم دارای ابعاد عبادی<ref>مناسک حج، ص133.</ref> و عرفانی<ref>صحیفه نور، ج19، ص28.</ref> است و هم ابعاد سیاسی، اجتماعی.<ref>صحیفه نور، ج20، ص89.</ref> | در باور سید روح‌الله خمینی، حج هم دارای ابعاد عبادی<ref>مناسک حج، ص133.</ref> و عرفانی<ref>صحیفه نور، ج19، ص28.</ref> است و هم ابعاد سیاسی، اجتماعی.<ref>صحیفه نور، ج20، ص89.</ref> | ||
| خط ۲۴: | خط ۲۵: | ||
ویژگی‌های این حج عبارت است از بیعت با خدا و دشمنی با دشمنان او،<ref>صحیفه نور، ج20، ص89.</ref> توجه به دستورات عبادی در انجام مناسک،<ref>صحیفه نور، ج19 ص25.</ref> ایجاد وحدت میان مسلمانان،<ref>صحیفه نور، ج9، ص176؛ ج21، ص77؛ ج20، ص90.</ref> (تولی اهل‌بیت و امامان معصوم،<ref>بنیان مرصوص، ص272؛ صهبای حج، ص108.</ref>) برائت از مشرکان و طاغوتیان،<ref>صحیفه نور، ج19، ص29؛ ج18، ص87.</ref> تسلیم و معرفت محض نسبت به خداوند و فرامینش،<ref>صحیفه نور، ج19، ص25.</ref> و دارا بودن منافع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی برای مردم.<ref>صحیفه نور، ج18، ص91.</ref> | ویژگی‌های این حج عبارت است از بیعت با خدا و دشمنی با دشمنان او،<ref>صحیفه نور، ج20، ص89.</ref> توجه به دستورات عبادی در انجام مناسک،<ref>صحیفه نور، ج19 ص25.</ref> ایجاد وحدت میان مسلمانان،<ref>صحیفه نور، ج9، ص176؛ ج21، ص77؛ ج20، ص90.</ref> (تولی اهل‌بیت و امامان معصوم،<ref>بنیان مرصوص، ص272؛ صهبای حج، ص108.</ref>) برائت از مشرکان و طاغوتیان،<ref>صحیفه نور، ج19، ص29؛ ج18، ص87.</ref> تسلیم و معرفت محض نسبت به خداوند و فرامینش،<ref>صحیفه نور، ج19، ص25.</ref> و دارا بودن منافع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی برای مردم.<ref>صحیفه نور، ج18، ص91.</ref> | ||
== در نگاه دیگران == | ==در نگاه دیگران== | ||
همچنان که به باور برخی دیگر، حج از سویی با اجازه دادن به مردم برای داخل شدن به حرم امن الهی جلوه رحمت الهی است «و اذن فی الناس بالحج یاتوک رجالا» (حج: ۲۷) و از سوی دیگر با فرمان برائت از مشرکان، جلوه ای از غضب الهی است «اذان من الله و رسوله الی الناس یوم الحج الاکبرآن الله بریء من المشرکین و رسوله» (توبه: 2).<ref>صهبای حج، ص125.</ref> | همچنان که به باور برخی دیگر، حج از سویی با اجازه دادن به مردم برای داخل شدن به حرم امن الهی جلوه رحمت الهی است «و اذن فی الناس بالحج یاتوک رجالا» (حج: ۲۷) و از سوی دیگر با فرمان برائت از مشرکان، جلوه ای از غضب الهی است «اذان من الله و رسوله الی الناس یوم الحج الاکبرآن الله بریء من المشرکین و رسوله» (توبه: 2).<ref>صهبای حج، ص125.</ref> | ||
| خط ۶۱: | خط ۶۲: | ||
امر به معروف و نهی از منکر (بقره:132).<ref>اسرار عرفانی حج، ص423-428؛ حج در اندیشه اسلامی، ص165-166.</ref> | امر به معروف و نهی از منکر (بقره:132).<ref>اسرار عرفانی حج، ص423-428؛ حج در اندیشه اسلامی، ص165-166.</ref> | ||
== جستارهای وابسته == | ==جستارهای وابسته== | ||
* [[برائت از مشرکان]]. | *[[برائت از مشرکان]]. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
نسخهٔ ۱۰ فوریهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۰۳:۴۸
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب را کاربر:Abbasahmadi1363 در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۹۸ برای جلوگیری از تعارض ویرایشی قرار داده است. لطفا بدون توافق با کاربر فوق برچسب را برندارید. |
حج ابراهیمی، اصطلاحی معاصر در ادبیات دینی است که بر جنبه سیاسی، اجتماعی حج تأکید دارد و نخستین بار، توسط سید روح‌الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران وارد ادبیات دینی شده است.
معرفی
حج ابراهیمی اصطلاحی است که در دوران معاصر به وسیله سید روح‌الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران در ادبیات دینی وارد شد. این اصطلاح که برخی آن را در مقابل حج جاهلی قرار داده‌اند،[۱] به جنبه‌های عبادی و معرفتی حج حضرت ابراهیم(ع) از یک سو و از سوی دیگر، به بُعد سیاسی، اجتماعی آن اشاره دارد.[۲]
پیشینه
حضرت ابراهیم(ع) حجی را بنیان نهاد، که به باور برخی، آئینی عبادی سیاسی است.[۳] این حج، که در دوره معاصر به حج ابراهیمی نامیده شد، در باور برخی، دو بار از هدف اصلی خود منحرف شده است.[۴]
بار نخست در دوره جاهلیت بود که با اندیشه‌ها، ذکرها و اعمال مشرکانه آمیخته شد.[۵] در این دوره، کعبه به بت‌خانه تبدیل شده[۶] و بسیاری از مناسک حج، مانند تلبیه،[۷] احرام،[۸] طواف،[۹] سعی،[۱۰] قربانی[۱۱] و وقوف در مزدلفه[۱۲] و منا[۱۳] دچار تحریف شد. این حج، به حج جاهلی شهرت یافت.
با ظهور اسلام، حضرت محمد(ص) مناسک حج را به مسلمانان آموخته و کعبه را از بت‌پرستی پاک‌سازی کرد.[۱۴] وی در سال نهم هجری با ابلاغ آیات برائت از مشرکان، بُعد سیاسی اجتماعی حج را نیز به مسلمانان گوشزد کرد.
انحراف دوم، پس از درگذشت حضرت محمد(ص) و اختلاف نظر میان مسلمانان ایجاد شد. در این دوره، از بعد سیاسی، اجتماعی غفلت شده[۱۵] و اهتمام حاجیان تنها به بعد عبادی آن معطوف شد.[۱۶]
در دوران معاصر، سید روح‌الله خمینی بر توجه مسلمانان به ابعاد سیاسی و اجتماعی حج در کنار اهتمام به ابعاد ظاهری عبادی آن تأکید کرد. وی حج واقعی را حج ابراهیمی، محمدی نامید.[۱۷]
در باور سید روح‌الله خمینی
در باور سید روح‌الله خمینی، حج هم دارای ابعاد عبادی[۱۸] و عرفانی[۱۹] است و هم ابعاد سیاسی، اجتماعی.[۲۰]
حجی که ابراهیم(ع) به عنوان آئینی عبادی سیاسی[۳]
در دوران معاصر، امام خمینی (ره) بر توجه مسلمانان به ابعاد سیاسی و اجتماعی حج در کنار اهتمام به ابعاد ظاهری عبادی آن تأکید داشت. حج واقعی که امام خمینی(ع) آن را حج ابراهیمی، محمدی می‌نامید،[۱۷] آئینی است جامع و دارای ابعاد مختلف عبادی، سیاسی و اجتماعی.[۲۱] به نظر ایشان توجه صرف به بعد عبادی آن، غفلت از فلسفه تشریع حج[۲۲] و غرض خداوند از آن است[۲۳] و بُعد سیاسی و اجتماعی حج که بعد از وفات رسول الله(ص) همانند بعد عرفانی معنوی آن مهجور مانده[۲۴] از بعد عبادی آن مهم‌تر است.[۲۵]حجی که ابراهیم خلیل الرحمن بنا نهاد، سه محور اساسی دارد: ایجاد وحدت میان مسلمین،[۲۶] تأمین منافع اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مردم،[۲۷] و برائت جستن از مشرکان و مستکبران.[۲۸] به نظر ایشان حجی که در آن، برائت از مشرکان و بت‌های زمانه و رمی شیاطین و مستکبران به خصوص آمریکا که در دوره معاصر شیطان بزرگ است، نباشد ناقص است.[۲۹] حجی ابراهیمی است که هم قیام برای قسط و عدل و داد[۳۰] و منافع مردم[۳۱] داشته باشد و هم محلی برای بیان گرفتاری‌های مسلمانان باشد.[۳۲] محلی باشد هم برای پیمان با خدا و هم برائت از مشرکان[۳۳] و دشمنی با دشمنان او.[۳۴]
ویژگی‌های این حج عبارت است از بیعت با خدا و دشمنی با دشمنان او،[۳۵] توجه به دستورات عبادی در انجام مناسک،[۳۶] ایجاد وحدت میان مسلمانان،[۳۷] (تولی اهل‌بیت و امامان معصوم،[۳۸]) برائت از مشرکان و طاغوتیان،[۳۹] تسلیم و معرفت محض نسبت به خداوند و فرامینش،[۴۰] و دارا بودن منافع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی برای مردم.[۴۱]
در نگاه دیگران
همچنان که به باور برخی دیگر، حج از سویی با اجازه دادن به مردم برای داخل شدن به حرم امن الهی جلوه رحمت الهی است «و اذن فی الناس بالحج یاتوک رجالا» (حج: ۲۷) و از سوی دیگر با فرمان برائت از مشرکان، جلوه ای از غضب الهی است «اذان من الله و رسوله الی الناس یوم الحج الاکبرآن الله بریء من المشرکین و رسوله» (توبه: 2).[۴۲]
هدف ابراهیم از حج، زنده کردن اصل توحید و زدودن مظاهر بت و بت‌پرستی و کفر و شرک است.[۴۳] (حج/۲۲، ۲۶؛ ابراهیم/۱۴، ۲۵) برخی از بررسی آیات به دست آورده‌اند که سراسر زندگی ابراهیم(ع)، دعوت به توحید و عبادت خداوند و مبارزه با شرک و طاغوت بوده است.[۴۴] وی در کنار مراسم و مناسک عبادی، دو کار مهم دیگر نیز در ضمن حج انجام می‌داد: تطهیر مراسم حج و سرزمین حجاز از لوث شرک با برائت از شرک و مشرکان و نیز ایجاد وحدت و پیراستن جامعه اسلامی از نزاع و اختلاف.[۴۵]
(مطلب زیر به این اشاره دارد) سفارش روایات بر دیدار امام حاضر پس از مناسک حج، نوعی برائت جستن از دشمنان حق و حفظ حج ابراهیمی دانسته شده است.
هرچند عدم تولی امام عصر و عدم محبت به ایشان، موجب بی‌روح و ناقص شدن بعد عبادی آن شد؛ زیرا کمال حج، دیدار با امام و بیعت با ایشان است: «تمام الحج لقاء الامام»[۴۶] که از خود مناسک با اهمیت تر است و غرض از حج می‌باشد.[۴۷] بر پایه روایات شیعی، طوافی که در زمان ائمه انجام می‌شد، از نظر ظاهری در زمان جاهلیت نیز انجام می‌شده و اسلام نمی‌خواهد ادامه دهنده همان عمل باشد. بلکه به حاجیان دستور می‌دهد پس از انجام مناسک، جهت بیعت و بیان وفاداری به سوی امام زمان خویش بروند و از دشمنان ایشان برائت کنند.[۴۸] بنابراین دیدار و زیارت امام از طرفی اعلان وفاداری به امام و طرفداری از حق است و از سوی دیگر، تبرّی جستن از دشمنان حق می‌باشد.
برخی نیز، برای شناخت بیشتر حج ابراهیمی به ویژگی‌های ابراهیم در قرآن که پیوند عمیقی با حج دارد پرداخته‌اند.
در قرآن، حج ارتباط عمیق و وثیقی با حضرت ابراهیم(ع) دارد؛ از این رو برخی، اوصاف ذکر شده در قرآن درباره حضرت ابراهیم(ع) را در شناخت حج ابراهیمی مؤثر دانسته‌اند، که عبارتند از:
مهاجرت و کناره‌گیری از خویشاوندان به خاطر خدا (مریم:۴۸)،
بناکننده کعبه[۴۹] (بقره:۱۲۷)،
تطهیرکننده کعبه از مظاهر شرک و کفر (بقره: ۱۲۵) و (حج:۲۶)،
درهم‌کوبنده بتها (انبیاء: ۵۷–۵۸)،
منزه بودن از شرک (نحل:۱۲۰)،
نخستین مجری برائت از مشرکان (انعام:۷۸)،
قربانی کردن فرزند در راه خدا (صافات:۱۰۳)،
دعوت‌کننده مردم به حج (حج:۲۷)،
تسلیم محض درگاه الهی (بقره:۱۳۱)،
الگو بودن برای همگان (ممتحنه:۴)
امر به معروف و نهی از منکر (بقره:132).[۵۰]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ بنیان مرصوص، ص272.
- ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۷۰.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ صحیفه نور، ج11، ص534
- ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۷۱.
- ↑ نک: السیرة النبویه، ج1، ص199-202؛ الوثنیه فی الادب الجاهلی، ص282-287، 304-305، 308-309، 310-319.
- ↑ الوثنیه فی الادب الجاهلی، ص273.
- ↑ نک: اخبار مکه، ج1، ص75؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص296.
- ↑ صحیح مسلم، ج8، ص243؛ سنن النسائی، ج2، ص479؛ مسند ابی داوود، ص98.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص202؛ تفسیر قمی، ج1، ص228-229؛ مجمع البیان، ج4، ص244
- ↑ نک: قرب الاسناد، ص50؛ الکافی، ج4، ص546. ؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص254-255.
- ↑ نک: احکام القرآن، ج3، ص308؛ مجمع البیان، ج7، ص155؛ الدر المنثور، ج4، ص356، 362؛ بحار الانوار، ج67، ص275.
- ↑ نک: الکافی، ج4، ص247؛ تهذیب، ج5، ص456؛ تفسیر عیاشی، ج1، ص97.
- ↑ الصافی، ج1، ص238.
- ↑ صهبای حج، ص122.
- ↑ صحیفه نور ج20 ص89.
- ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۷۲.
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ صحیفه نور، ج19، ص333.
- ↑ مناسک حج، ص133.
- ↑ صحیفه نور، ج19، ص28.
- ↑ صحیفه نور، ج20، ص89.
- ↑ مناسک حج، ص10، «پیش گفتار».
- ↑ صحیفه نور، ج19، ص22-23.
- ↑ صحیفه نور، ج19، ص204.
- ↑ صحیفه نور ج20 ص89.
- ↑ صحیفه نور، ج19، ص22-23.
- ↑ صحیفه نور، ج10 ص159.
- ↑ صحیفه نور، ج10، ص90؛ ج19، ص22-23؛ ج18، ص91.
- ↑ صحیفه نور، ج18، ص87؛ ج19، ص23-26.
- ↑ صحیفه نور، ج20، ص18، 87؛ ج13، ص83.
- ↑ صحیفه نور، ج20 ص89.
- ↑ صحیفه نور، ج20 ص89؛ ج18، ص91.
- ↑ صحیفه نور، ج19، ص21.
- ↑ صحیفه نور، ج19، ص29.
- ↑ صحیفه نور، ج20، ص89.
- ↑ صحیفه نور، ج20، ص89.
- ↑ صحیفه نور، ج19 ص25.
- ↑ صحیفه نور، ج9، ص176؛ ج21، ص77؛ ج20، ص90.
- ↑ بنیان مرصوص، ص272؛ صهبای حج، ص108.
- ↑ صحیفه نور، ج19، ص29؛ ج18، ص87.
- ↑ صحیفه نور، ج19، ص25.
- ↑ صحیفه نور، ج18، ص91.
- ↑ صهبای حج، ص125.
- ↑ صهبای حج، 124-127.
- ↑ حج و ابراهیم(ع) در قرآن، میقات حج، ش53، ص6-10.
- ↑ بنیان مرصوص، ص273.
- ↑ الکافی، ج4 ص549.
- ↑ شرح الکافی، ج6 ص381.
- ↑ الکافی، ج1، ص392.
- ↑ تفسیر قمی، ج1، ص62.
- ↑ اسرار عرفانی حج، ص423-428؛ حج در اندیشه اسلامی، ص165-166.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج ابراهیمی.
- احکام القرآن، احمد بن علی الجصاص (-۳۷۰ق)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.
- اسواق العرب فی الجاهلیة و الاسلام، سعید الافغانی، دمشق، دارالافاق العربیة، ۱۴۱۳ق.
- بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- بنیان مرصوص امام خمینی (ره)، جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۸۴ش.
- تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی (-۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
- تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود العیاشی (-۳۲۰ق)، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.
- تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی (-۳۰۷ق)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
- تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- حج و ابراهیم(ع) در قرآن، ناصر شکریان، میقات حج، ص۷ ، ش۵۳، پاییز ۱۳۸۴ش.
- الدر المنثور فی التفسیر بالماثور و هو مختصر تفسیر ترجمان القرآن، عبدالرحمن بن ابی‌بکر السیوطی (۸۴۹–۹۱۱ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ق.
- سنن النسائی، احمد بن علی النسائی (۲۱۵–۳۰۳ق)، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
- السیره النبویه، عبدالملک بن هشام (-۲۱۸ق)، تحقیق مصطفی السقاء و عبدالحفیظ شبلی و ابراهیم الابیاری، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- شرح الکافی (الاصول و الروضه)، محمد صالح مازندرانی (م۱۰۸۱ ق)، به کوشش شعرانی، تهران، مکتبة الاسلامیة، ۱۳۸۲ق.
- الصافی فی تفسیر القرآن، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶–۱۰۹۱ق)، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۲ق.
- صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ق)، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
- صحیفه نور مجموعه رهنمودهای امام خمینی، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۳۶۱ش.
- صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، تنظیم حسن واعظی محمدی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش.
- مجمع البیان فی تفسیر القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸–۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۵ق.
- مسند ابی داود الطیالسی، سلیمان بن داود (-۲۰۳ق)، بیروت، دارالحدیث.
- مناسک حج، امام خمینی، تهران، نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲ش.
- الوثنیه فی الادب الجاهلی، عبدالغنی زیتونی، دمشق، الثقافه، ۱۹۸۷م.