تغذیه در حج

از ویکی حج

تغذيه و اطعام حاجيان در حرمين

روي آوردن مردم به خانه خدا و برگزاري حج، مسائل متعددي همراه دارد. از جمله اين مسائل نحوه تغذيه و تهيه مواد خوارکي براي حج‌گزاران است. تغذيه حاجيان در مواردي با اطعام از سوي اهل مکه يا ديگران بوده و در اکثر موارد با هزينه خود حاجي و از سوي وي يا حمله داران يا مطوفان صورت مي‌گرفته است. در اين نوشته به بررسي وضعيت تغذيه حج‌گزاران، تهيه مواد اوليه و همچنين تغذيه حاجيان در دوره معاصر خواهيم پرداخت.

پیشینه

اطعام

نوشتار اصلی: اطعام

اطعام اهل مکه نسبت به حج‌گزاران و زائران خانه خدا سابقه ديرينه دارد[۱] و سنت رفادت در ميان عرب جاهلي، به اطعام حاجيان در طول برگزاري مناسک حج اشاره دارد.[۲] اطعام قصي بن کلاب جد پنجم رسول خدا(ص)[۳] و هاشم[۴] و ديگر افراد [۵] نمونه‌هايي از اطعام حج‌گزاران است. پس از هاشم، عبدالمطلب حاجيان را اطعام مي‌کرد.[۶] پس از او و حتي در زمان ظهور اسلام، ابوطالب به اين سنت اقدام مي‌کرد.[۷] با شکل‌گيري حکومت نبوي در مدينه و در اولين حج مسلمانان در سال نهم هجري، پيامبر اکرم(ص) مالي در اختيار ابوبکر قرار داد تا حاجيان را بدان اطعام کند و در حجة الوداع نيز حاجيان را اطعام کرد.[۸] پس از پيامبر نيز اطعام حاجيان در روز قرباني تا پايان ايام حج که به طعام الموسم معروف شد، از سوي خلفا ادامه داشت.[۹] معاويه با ايجاد خانه‌اي به نام دارالمراجل در مکه، امکانات طبخ و مواد اوليه طعام حاجيان را در آن قرار داد، که علاوه بر موسم حج، در ماه رمضان نيز اطعام مي‌کرد.[۱۰] سنت اطعام در ايام حج تا اوائل قرن دهم هجري در ميان حاکمان اسلامي ادامه داشت.[۱۱] کردي سنت اطعام را تا زمان فاسي (832ق.) رايج مي داند[۱۲] و نهرواني (- 990 ق.) ضمن گزارش اطعام عبدالباسط (- 851ق.)- از صاحب منصبان دولت ظاهريان - نسبت به حاجيان در طي مسير مصر به مکه و مدت اقامت در مکه و هنگام بازگشت،[۱۳] از عدم انجام سنت اطعام در زمان خود ياد کرده و از زمان انقطاع آن اظهار بي‌اطلاعي مي‌کند.[۱۴] برخي معتقدند از قرن نهم به جهت سهولت راهها و کثرت حج‌گزاران، تغذيه حجاج در مقابل اخذ اجرت بر عهده مطوفين قرار گرفت.[۱۵] ( ← اطعام)

در برخي موارد حکومت يا خيرين، اسکان حج‌گزاران را تکفل مي‌کردند و تغذيه ايشان را نيز بر عهده مي‌گرفتند [۱۶] وقفيات متعددي نيز براي تغذيه خاص يا عموم در نظر گرفته مي‌شد.[۱۷] برخي مناطق و کشورها نيز براي اطعام و اسکان حج‌گزاران فقير منطقه خود صدقاتي را در نظر مي‌گرفتند.[۱۸]

اطعام مدينه

در مدينه از زمان پيامبر اکرم (ص) تا عصر خلفاء توزيع غذا در ميان مسافران فقير رايج بود. با افزايش تعداد اين افراد حاکمان مدينه با جمع‌آوري صدقات و تبرعات کشاورزان مدينه، فقراء را در مدت زيارت مرقد نبوي تغذيه مي‌کردند. به مرور اين امر به اداره ضيافت نبوي (دارالضيافة النبوية) واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، تغذيه زائران فقير مدينه نيز سامان خود را از دست داد.[۱۹] در مقاطعي از دوره عثماني در مدينه از طرف سلطان، شوربا و برنج و زرده و عاشورا (نوعي آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم طبخ مي‌شد) ميان زائران تقسيم مي‏گرديد. [۲۰]

تهيه غذا

گذشته از اطعام رايگان حج‌گزاران، تهيه خوراک، همانند تهيه چادر و خدمتکار و ديگر نيازمندي‌ها در طول مسير حج، از سوي خود حاجي انجام مي‌گرديد يا در مواردي طي قراردادي به حمله‏داران واگذار مي‌گرديد.[۲۱] که تقريبا شکل ثابتي در دوره‌هاي مختلف داشته است و با توجه به مستطيع بودن حج‌گزار، مشکل خاصي بجز مشکلات عمومي تغذيه وجود نداشت.

از مشکلات تغذيه حج‌گزاران، بهداشت نامناسب غذاها و غذاخوري‌ها بود. بر اساس گزارش‌ها حتي در سده اخير نيز وضعيت غذاخوري‏ها بهداشتي نبود و حاجيان ناچار بودند بيشتر غذا را خودشان بدون گوشت، و به صورت آماده بسته‌بندي کنند و همراه داشته باشند.[۲۲] همچنين کاهش نقدينگي حج‌گزار و کاهش آذوقه مناسب در حرمين که متقابلا موجب کاسته شدن از کيفيت غذا و مشکلات بهداشتي آن مي‌گرديد، زمينه ضعف و بيماري حاجي را فراهم مي‌ساخت. [۲۳]از همين رو در سفرنامه‌ها به قاصدان حج، اموري همانند تقويت جسماني، اطمينان از سلامت و طاقت حج‌گزار، گرفتن برنامه غدائي مناسب طبع توصيه شده است.[۲۴]

مواد غذائي

مسئله تهيه آذوقه و تسهيل دسترسي به آذوقه و مواد اوليه غدائي مانند گندم در حرمين همواره مورد توجه بوده است، چنانکه برخي دلالي طعام در مکه را مصداق احتکار دانسته‌اند.[۲۵]

با توجه به کم بودن کشاورزي در قرون اوليه در حرمين، تجارت آذوقه و مواد غذائي از جمله گندم، شغل برخي از مردمان حرمين بود.[۲۶] همچنين در دوره‌هاي مختلف نيز ارسال مواد اوليه غذائي از سوي حاکمان مناطق مختلف يا حکومت مرکزي گزارش شده[۲۷] و موقوفات و صدقات از ممالک مختلفي مانند مصر*[۲۸] از سوي مماليک* (اواسط قرن هفتم تا سال 922)[۲۹]، ايوبيان* (حک: 566 تا 647ق.)[۳۰]، عثمانيان* (حک: 699 تا 1342ق.) [۳۱] همچون سلطان مراد عثماني[۳۲] و سلطان سليم عثماني[۳۳] وقف و جهت عموم اهل مکه[۳۴] يا فقراي آن شهر [۳۵] ارسال مي‌گرديد. آذوقه‌هاي ارسالي در دوره‌هاي مختلف به عناويني چون دشيشه*[۳۶] و گندم مراديه[۳۷] شهرت يافته است. علاوه بر اين موارد در سال 597ق. صلاح الدين ايوبي، در سال 721ق. ناصر محمد بن قلاوون، و در سال 766 ق. ملک منصور، ‏ اميران مکه را از دريافت ماليات از حج‌گزاران منع کردند و در عوض همه ساله معادل ارزش آن، گندم به مکه ارسال مي‏داشتند.[۳۸] هر چند آذوقه‌هاي ارسالي الزاما براي مصرف حاجيان نبوده ولي موجب وفور فراواني مواد غذائي در حرمين مي‌گرديد. ¬¬ علاوه بر اين خود حج‌گزاران نيز بخشي از آذوقه خود را براي مسير و اقامت در حرمين همراه مي‌آوردند. از همين رو حاجيان در توصيه به حج‌گزاران و در سفرنامه‌هاي خود، سفارشات خاصي از جمله همراه داشتن مايعات و ميوه‏جات پخته (کمپوت)، آب ليمو، نان خشک و کم‏روغن‏ دارند.[۳۹] برخي نيز همراه داشتن مواد غذائي بيشتري همانند برنج، آلوي خشک، روغن، قند و شکر، عدس و باقالي و سبزي خشک، نمک و ادويه، آب ليمو و ليمو عماني، آب نبات لب‏ترش، سرکه شيره و سکنجبين را نيز به حاجي توصيه مي‌کردند.[۴۰]

طي سده‌هاي 11 و 12 قمري، کشاورزي و توليد گندم در مناطق مختلف عربستان از جمله مدينه رايج گرديد و در کنار خرما يکي از محصولات اصلي اين منطقه بشمار مي‌رفت.[۴۱]


مربوط به معاصر

در دوره معاصر، توليد گندم در عربستان رشد يافته و در سال 2003 م. به 5/ 3 ميليون تن رسيد.[۴۲] در عين حال دولت عربستان براي تهيه مواد اوليه خوراکي و تغذيه شهروندان خود و حج‌گزاران، اقدام به واردات منظم مواد اوليه و مصنوعات غذائي کرد. بر اساس آمار وزارت اقتصاد و دارائي عربستان از سال 2000م. تا سال 2010 م. واردات مواد غذايي اين کشور بالغ بر 478527 ميليون ريال سعودي بود. اين رقم در سال 2011م. ده درصد نيز رشد داشته است.[۴۳]


قحطی

هرچند گزارش‌هايي از فراواني طعام و آذوقه در موسم حج، در دوره‌هاي مختلف نقل شده است.[۴۴] در عين حال وقوع قحطي در مکه در برخي سالها، تهيه آذوقه حاجيان را با مشکلات جدي مواجه مي‌ساخت. از جمله در سالهاي 76 ق. [۴۵]، 251ق.، 260 ق.، 266ق.، 268ق. [۴۶]، 440ق. و 447ق که موجب افزايش قيمت و ناياب شدن نان و مواد غدائي ديگر گرديد.[۴۷] جنگ حکومت‌ها يا درگيري داخلي در حرمين نيز موجب کمبود و گراني مي‌گرديد.[۴۸] اطلاع از کمبود آذوقه در مدينه بعضا موجب مي‌گرديد تا حج‌گزاران پس از حج از زيارت مدينه منصرف شده و به وطن خود بازگردنند.[۴۹]

تغذيه حجاج ايراني در دوره معاصر

تغذيه حج‌گزاران ايراني در دوره اخير عمدتا بر عهده کاروانها بوده است.[۵۰] با سامان‌يابي حج‌گزاري ايرانيان، اين امر از جنبه‌هاي مختلف مورد نظارت قرار گرفت. حتي در اوائل شکل‌گيري سازمان حج، تغذيه توسط کاروانها و مديران آن صورت مي‌گرفت و سازمان حج بر اين امر نظارت مي‌کرد. از جمله واحد تغذيه و تدارکات با 10 نفر نيرو در مکه و 5 نفر در مدينه، بر توزيع تدارکات نظارت کرده و به کنترل کمي و کيفي کالاها، بررسي و مقايسه نرخ روزانه ميوه در ميادين شهرهاي مکه و مدينه به منظور کنترل هزينه‏هاي مديران کاروانها مي‌پرداختند.[۵۱] در اين ميان به بهداشت تغذيه بيشتر توجه مي‌شد و سازمان حج با انتشار جزوات با محوريت مسائل بهداشتي و تغذيه به هدايت زائران مي‏پرداخت.[۵۲]

در سالهاي بعد سازمان حج و زيارت کالاهاي مورد نياز حجاج را توسط يک هيأت منتخب از عربستان يا ديگر کشورها تهيه و ميان کاروانها توزيع مي‏کرد. در مرحله بعد با تشکيل کميسيوني به نام کميسيون خريد، اين امر انسجام بيشتري پيدا کرد.[۵۳] همه ساله پس از اتمام عمليات حج، کميسيون خريد تدارکات حج با حضور نمايندگاني از بعثه* مقام معظم رهبري و سازمان حج و زيارت*، تشکيل مي‌گردد و با نظر متخصصان امر بهداشت و تغذيه، به تدوين برنامه غذايي و تدارک اقلام مورد نياز براي حج سال آينده مي‌پردازد.[۵۴] آسيب‏شناسي تدارکات سال قبل، جلسات کارشناسي با متخصصين تغذيه و مديران آشپزخانه‏ها، تطابق با ذائقه عموم زائران، تناسب با شرايط آب و هوايي عربستان در برنامه تغذيه حجاج در نظر گرفته مي‌شود. [۵۵]

مسئله تغذيه در دو بعد تهيه مواد اوليه و طبخ غذا مورد توجه است. در بعد تهيه و تدارک اقلام غذائي، برخي اقلام مصرفي حج‌گزاران از ايران تهيه و ارسال مي‌شود و کالاهايي که مصرف روزانه دارند، مثل نان، سبزيجات، ميوه و تخم مرغ، از محل تنخواه ارزي خريداري مي‏شوند. کالاهاي اساسي مانند مرغ، فيله مرغ، ماهي، کره، لبنيات، برنج، آبميوه، نوشابه و روغن نيز با انجام مناقصه، تهيه مي‌گردد.[۵۶] برخي سالها نيز اين مواد از ايران وارد عربستان مي‏شود.[۵۷] در سالهاي مختلف سقف‏ اعتبار خريد سرانه کالا از ايران يا عربستان متفاوت تعيين مي‌شده است.[۵۸] اين اقلام از طريق چهار انبار در شهر مکه سابقا به کاروانها،[۵۹] و در سالهاي اخير به آشپزخانه‌هاي منطقه‌اي و متمرکز توزيع مي‌گردد.[۶۰] در شهر مدينه نيز انبار کالاهاي خوراکي مناطق سه گانه را پوشش مي‌دهند.[۶۱]

مسئله طبخ غذا نيز تا سال 1380 ش. از سوي مديران کاروانها و در هتل‌هاي محل اقامت ايشان صورت مي‌گرفت.[۶۲] طرح تغذيه متمرکز از سال 1370 ش. در سازمان حج و زيارت مطرح بود و در سال 1380 ش که دولت عربستان طبخ غذا در محل هتل‌ها را ممنوع کرد[۶۳] اين طرح عملياتي گرديد. آشپزخانه‏ متمرکز دارايي فوائد متعددي همچون ارتقاء کيفيت بهداشتي، صرفه‌جوئي در نيروي انساني و هزينه، و برنامه غذائي يکسان کاروانهاي حج است. تا سال 1385ش. به تدريج تهيه غذاي تمام کاروانها در شهر مدينه از طريق دو آشپزخانه متمرکز طبخ و توزيع مي‌شد. در شهر مکه نيز اين اقدام آغاز شد و تا سال 1383ش. بيش از 52% [۶۴] و در سال 1384ش. 70% زائران و امروزه کليه حج‌گزاران در مکه از تغذيه متمرکز بهره‌مند گرديدند. [۶۵]

تغذيه حج‌گزاران ايراني در مشاعر و عرفات نيز از سوي سازمان حج و زيارت تهيه مي‌گردد.[۶۶] علاوه بر آشپزخانه متمرکز، از غذاي آماده بسته‌بندي شده در ايران نيز براي تغذيه حج‌گزاران در ايام تشريق و مسافرتهاي بين مکه و مدينه استفاده مي‌گردد. [۶۷]

دو معاونت تغذيه در ستادهاي سازمان حج و زيارت در مکه و مدينه فعاليت مي‌نمايند [۶۸] و داراي ساختاري شامل مدير، معاون، پزشک مسئول بهداشت، مسئول تغذيه، بخش اداري، بخش توزيع، وگروه‏هاي مختلف پخت است. [۶۹] اين آشپزخانه‌ها از شيوه پخت صنعتي استفاده مي‌کنند، و با بکارگيري 135 پرسنل در مدينه و 340 نفر در مکه[۷۰] طي فرآيندي منظم به تهيه غذاي حج‌گزاران مي‌پردازند. [۷۱] توزيع غذاي گرم در هيترهاي مخصوص از مراحل پيچيده آشپزخانه متمرکز است که حدود سه ساعت طول مي‏کشد.[۷۲]

سازمان حج و زيارت جمهوري اسلامي ايران علاوه بر رعايت اصول بهداشي و مقررات مصوب در اين زمينه، توافقات خاصي نيز با کشور عربستان دارد. بر اساس اين توافقات انعقاد هرگونه قرار داد تغذيه و يا تهيه مواد غذايي مگر با مؤسسات و شرکتهاي سعودي مجاز و واجد شرايط بهداشتي و با هماهنگي شهرداري‏هاي مکه معظمه، مدينه منوره و جدّه ممنوع است و دست‌اندرکاران تهيه، پخت و سرو غذا، بايد مورد معاينات قرارگيرند و گواهي‏نامه انجام معاينات پزشکي را از شهرداري حرمين دريافت کنند.[۷۳]

تغذيه ساير کشورها در دوره معاصر

در ميان کشورهاي اسلامي، جمهوري اسلامي ايران تنها کشوري است که تغذيه و تدارکات حجاج‏ همانند تهيه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکي و ارشاد، به صورت متمرکز صورت مي‌گيرد.[۷۴]تغذيه زائران ساير کشورها شيوه‌هاي گوناگوني دارد. در برخي کشورها امور تغذيه بر عهده دولت است و برخي ا کشوها شرکت‌هاي سياحتي و گاه خود افراد عهده دار تهيه غذا هستند.[۷۵] در برخي ايام حج، تغذيه رايگان از سوي خيرين يا برخي موسسات صورت مي‌گيرد که معمولا با ازدحام مواجه مي‌گردد.[۷۶] همچنين طي سالهاي اخير سنت مرسوم افطاري دادن در حرمين، شکل منظمي به خود گرفته و در رمضان سال 1343ق. (1392ش.) طولاني ترين سفره افطار در ماه مبارک رمضان براي عموم حج‌گزاران در مسجدالحرام برقرار گرديد و ميلونها نفر با بسته‌هاي غذائي آماده شامل شير، خرما، نان و نوشيندني پذيرائي مي‌شوند.[۷۷]

پانویس

  1. ↑ - التاريخ القويم، ج6، ص153.
  2. ↑ - التدوين في أخبار قزوين، ج‏2، ص447.
  3. ↑ - اخبار مکه، الازرقي، ج 1، ص155.
  4. ↑ - الطبقات، ج1، ص76؛ البدابة و النهايه، ج2، ص253؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج3، ص223.
  5. ↑ - تاريخ مكة المشرفة، ابن ضياء، ص64- 66.
  6. ↑ - شفاء الغرام، ج2، ص106.
  7. ↑ - اخبار مکه، الازرقي، ج1، ص82.
  8. ↑ - اتحاف الوري، ج1، ص567؛ شفاء الغرام، ج2؛ ص106؛ سمط النجوم، ج1، ص249.
  9. ↑ - تاريخ مكة المشرفة، ص64-66.
  10. ↑ - مثير الغرام، ص326؛ تاريخ مكة المشرفة، ابن ضياء، ص64-66.
  11. ↑ - سمط النجوم، ج1، ص249؛ السيرة الحلبيه، ج1، ص23.
  12. ↑ - التاريخ القويم، ج6، ص153.
  13. ↑ - الإعلام بأعلام بيت الله الحرام، ص233 ـ234؛ التاريخ القويم، ج‏2، ص560.
  14. ↑ - الاعلام باعلام بيت الله الحرام، ص79.
  15. ↑ - التاريخ القويم، ج6، ص153.
  16. ↑ - ميقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راهها و دشواري‌ها».
  17. ↑ - مرآة الحرمين، ص156، 477.
  18. ↑ . موسوعهمکه المکرمه، ج4، ص140.
  19. ↑ - موسوعه مرآة الحرمين، ج‏3، ص257ـ 258.
  20. ↑ - الرحله الحجازيه، ص156.
  21. ↑ - مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص59.
  22. ↑ - ميقات حج، ش45، ص174 «حج‌گزاري ايرانيان از زبان خادمان حجاج».
  23. ↑ - الرحلة السرية للعقيد الروسي، ص282.
  24. ↑ - بسوي خدا مي‏رويم، ص85.
  25. ↑ - اخبار مکه، الفاکهي، ج3، ص52.
  26. ↑ - سفرنامه حجاز، ص413؛ مرآة الحرمين، ص490.
  27. ↑ - موسوعه مرآة الحرمين، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمين، ص112.
  28. ↑ - الارج المسكي، ص203 – 205.
  29. ↑ - بهجة النفوس، ج1، ص299.
  30. ↑ - امراء البلد الحرام، ص35.
  31. ↑ - امراء البلد الحرام، ص73 – 75.
  32. ↑ - منائح الكرم، ج3، ص494ـ497.
  33. ↑ - مرآة الحرمين، ص203.
  34. ↑ - منائح الكرم، ج1، ص19.
  35. ↑ - منائح الكرم، ج3، ص236.
  36. ↑ - تاريخ مکه، سباعي، ص331.
  37. ↑ - منائح الكرم، ج3، ص497.
  38. ↑ - سفرنامه حجاز، ص116، 180، 182؛ مرآة الحرمين، ص131.
  39. ↑ - بسوي خدا مي‏رويم، ص85.
  40. ↑ - بسوي خدا مي‏رويم، ص86.
  41. ↑ - مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص158.
  42. ↑ - حج 25، ص230.
  43. ↑ - http://www.mof.gov.sa/Arabic/DownloadsCenter/DocLib6/واردات المملكة حسب السلع الرئيسية.xls
  44. ↑ - موسوعه مرآة الحرمين، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمين، ص112.
  45. ↑ - إتحاف الوري، ج2، ص91.
  46. ↑ - إتحاف الوري، ج2، ص342.
  47. ↑ - شفاء الغرام، ج2، ص325.
  48. ↑ - نک: سفر نامه ميرزا داوود وزير وظايف، ص162و 169؛ مرآة الحرمين، ص510؛ مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص106.
  49. ↑ - داستان بار يافتگان، ص165، 173.
  50. ↑ - حج (رضايي)، ص156.
  51. ↑ - با كاروان عشق در سال 72، ص310ـ 311.
  52. ↑ - با كاروان صفا در سال 82، ص182.
  53. ↑ - با كاروان صفا در سال 82، ص241.
  54. ↑ - حج 25، ص347ـ 348؛ حج 26، ص108.
  55. ↑ - حج 30، ص179.
  56. ↑ - حج 25، ص347ـ 348.
  57. ↑ - حج 27، ص111.
  58. ↑ - حج 28، ص86ـ 87.
  59. ↑ - حج 25، ص348 ـ 349.
  60. ↑ - حج 28، ص86 ـ 87.
  61. ↑ - http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=81
  62. ↑ - حج 29، ص369.
  63. ↑ - با كاروان صفا در سال 82، ص366.
  64. ↑ - حج 28، ص86 ـ 87.
  65. ↑ - حج 26، ص375.
  66. ↑ - با كاروان صفا در سال 82، ص407.
  67. ↑ - با كاروان صفا در سال 82، ص243.
  68. ↑ - با كاروان صفا در سال 82، ص366.
  69. ↑ - حج 30، ص177.
  70. ↑ - حج 28، ص86 ـ 87.
  71. ↑ - حج 29، ص372.
  72. ↑ - حج 29، ص372.
  73. ↑ - با كاروان صفا در سال 82، ص80 ـ 81.
  74. ↑ - با كاروان صفا در سال 82، ص120.
  75. ↑ . الحج و العمره، صفر 1429ق>, ص73؛ مديريت حج در کشورهاي اسلامي ص 57؛ حج 29، ص 509
  76. ↑ - در حريم حرم، ص155.
  77. ↑ - http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=998 http://www.shafaqna.com/persian/other-services/countries/saudi-arabia/item/47930

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج/تغذیه.
  • اتحاف الوري، عمر بن محمد بن فهد ( -885ق.)، به کوشش عبدالکريم، مکه، جامعة ام القري، 1408ق.
  • اخبار مکه، محمد بن عبدالله الازرقي( -248ق.)، به کوشش رشدي الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.
  • اخبار مکه، الفاکهي ( -279ق.)، به کوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق.(جغرافي، ط 2، مکتبة اسدي، 1424 ق)
  • الارج المسکي في التاريخ المکي، علي بن عبدالقادر الطبري( -1070ق.)، تصحيح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاريه، 1416ق.
  • الاعلام باعلام بيت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالي ( -990ق.)، تحقيق سعيد عبدالفتاح و هشام عبدالعزيز عطا، مکه، مکتبه التجاريه مصطفي احمد الباز، 1416ق.
  • با کاروان صفا در سال 82، رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1382ش.
  • با کاروان عشق در سال 72، رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1372ش.
  • البدايه و النهايه في التاريخ، اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، بيروت، مکتبه المعارف، 1411ق.
  • بسوي خدا مي‌رويم، سيد محمود طالقاني، تهران، انتشارات مشعر، 1381ش.
  • بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجاني ( -699ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بيروت، دارالغرب الاسلامي، 2002م.
  • التاريخ القويم لمکه و بيت الله الکريم، محمد
  • طاهر الکردي، تصحيح عبدالملک بن عبدالله بن ‌دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق..
  • تاريخ مکه المشرفه، محمد ابن الضياء ( -854ق.)، به کوشش علاء و ايمن، بيروت، دارالکتب العلميه، 1424ق.
  • تاريخ مکه، دراس‍ات‌ ف‍ي‌ ال‍س‍ي‍اس‍ه‌ و ال‍ع‍ل‍م‌ و الاج‍ت‍م‍اع‌ و ال‍ع‍م‍ران،‌ احمد السباعي ( -1404ق.)، مکه، مطبوعات نادي مکه الثقافي، 1404ق.
  • التدوين في اخبار قزوين، عبدالکريم الرافعي القزويني ( - قرن6ق.)، به کوشش عزيزالله العطاردي، بيروت، دارالکتب العلميه، 1408ق.
  • حج (رضايي)، يوسف رضايي، تهران، انتشارات مشعر، 1385ش.
  • الحج والعمره (مجلة شهريه)، وازرة الحج، الرياض.
  • حج 25، گزارشي از حج گزاري سال 1425 قمري برابر با سال 1383 شمسي، رضا مختاري، تهران، انتشارات مشعر، 1384ش.
  • حج ۲۶، گزارش حج سال ۱۴۲۶ قمري برابر سال ۱۳۸۴ شمسي، محمد حسين رجبي، تهران، انتشارات مشعر، 1386ش.
  • حج ۲۷، گزارش حج‌گزاري ايرانيان در موسم حج سال ۱۴۲۷ هجري قمري آذر و دي ۱۳۸۵ شمسي، حسن مهدويان، تهران، انتشارات مشعر، 1386ش.
  • حج 28 (گزارشي از حج‌گزاري سال 1428ق.)، رضا بابايي و علي اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، 1387ش.
  • حج 29، گزارش حج سال ۱۴۲9ه‍. ق، حجت الله بيات و سيد حسين اسحاقي، تهران، انتشارات مشعر، 1388ش.
  • حج 30، گزارشي از حج‌گزاري سال 1430ه‍.ق. برابر با سال 1388ه‍. ش، سيد جواد ورعي و جواد منصوري، تهران، انتشارات مشعر، 1390ش.
  • حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلي، ترجمه عبدالمحمد آيتي، تهران، انتشارات مشعر، 1375ش.
  • خلاصة الکلام في بيان امراء البلد الحرام، احمد بن زيني دهلان ( -1304ق.)، مصر، المطبعة الخيريه، 1305ق.
  • داستان باريافتگان، مير سيداحمد هدايتي، به کوشش قاضي عسکر، تهران، انتشارات مشعر، 1384ش.
  • در حريم حرم، جواد محدثي، تهران، انتشارات مشعر، 1375ش.
  • الرحلة الحجازيه، اوليا چلبي، قاهره، دارالوفاق العربيه، 1999م.
  • الرحلة السرية للعقيد الروسي، عبدالعزيز دولتشين، بيروت، الدارالعربية للموسوعات، 1428ق.
  • سفرنامه حجاز (الرحله الحجازيه)، محمد لبيب البتوني، ترجمه هادي انصاري، تهران، انتشارات مشعر، 1381ش.
  • سفرنامه ميرزا داوود وزير وظايف، ميرزا داود وزير وظايف ( - 1327ق)، سيد علي قاضي عسکر، تهران، انتشارات مشعر، 1381ش.
  • سمط النجوم العوالي ف‍ي‌ اب‍ن‍اء الاوائ‍ل‌ و ال‍ت‍وال‍ي‌، عبدالملک بن حسين العصامي ( -1111ق.)، به کوشش علي محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت، دارالکتب العلميه، 1419ق.
  • السيرة الحلبيه، نورالدين علي بن احمد الحلبي ( -1044ق.)، بيروت، دارالمعرفه، 1400ق.
  • شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقي الفاسي ( -832ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، دارالکتب العلميه، 1421ق.
  • الطبقات الکبري، محمد بن سعد ( -230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دارالکتب العلميه، 1410ق.
  • مثير الغرام الساکن الي أشرف الأماکن، عبدالرحمن ابن ‌جوزي ( - 597ق.) به کوشش الذهبي، قاهره، دارالحديث، 1415ق.
  • مرآة الحرمين، ابراهيم رفعت باشا ( -1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق.
  • مکه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، محمد رضا فرهنگ و جعفر خليلي، تهران، تهران، انتشارات مشعر، 1384ش.
  • منائح الکرم في اخبار مکه و البيت و ولاه الحرم، علي بن تاج الدين السنجاري ( -1125ق.)، تحقيق جميل عبدالله محمد المصري، مکه، جامعه ام القري، 1419ق.
  • موسوعه مرآة الحرمين الشريفين و جزيرة العرب، ايوب پاشا صبري ( -1307ق.)، القاهره، دارالآفاق العربيه، 1424ق.
  • موسوعه مکه المکرمة والمدينة المنوره، احمد زکي يماني، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.
  • ميقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=تغذیه_در_حج&oldid=30415»