حج ابراهیمی: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر

دیداریویکی‌متن

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۲۰]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363  }}
+'''حج ابراهیمی'''، اصطلاحی معاصر در ادبیات دینی است که بر جنبه سیاسی، اجتماعی حج تأکید دارد و نخستین بار، توسط [[سید روح‌الله خمینی]]، بنیانگذار جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]] وارد ادبیات دینی شده است. به باور او، پس از درگذشت [[حضرت محمد(ص)]]، بُعد سیاسی و اجتماعی حج ابراهیمی فراموش شد. او حج ابراهیمی را حج کامل و دارای سه محور دانسته است: «ایجاد وحدت»، «تأمین منافع اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی»، «[[برائت از مشرکان]]».
+برخی از عالمان [[شیعه]] نیز، ابعاد سیاسی حج ابراهیمی را بیان کرده‌اند.
-حج ابراهيمي، اصطلاحي معاصر در ادبيات ديني با تأکيد بر جنبه سياسي، اجتماعي حج
+==معرفی==
+حج ابراهیمی اصطلاحی است که در دوران معاصر به وسیله [[سید روح‌الله خمینی]]، بنیانگذار جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]] در ادبیات دینی وارد شد.<ref name=":1" /> این اصطلاح که برخی آن را در مقابل [[حج جاهلی]] قرار داده‌اند، به جنبه‌های عبادی و معرفتی [[حج]] [[حضرت ابراهیم(ع)]] از یک سو و از سوی دیگر، به بُعد سیاسی، اجتماعی آن اشاره دارد.<ref name=":5">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۷۰.</ref>
-حج ابراهيمي اصطلاحي است که در دوران معاصر به وسيله امام خميني* در ادبيات ديني وارد شد. اين اصطلاح که در مقابل حج جاهلي* قرار دارد،<ref>بنيان مرصوص، ص272.</ref> به جنبه هاي عبادي و معرفتي حج ابراهيم(ع) از يک سو و از سوي ديگر، به بعد سياسي، اجتماعي ان اشاره دارد. حج مورد نظر خداوند ارتباط عميق و وثيقي با حضرت ابراهيم دارد. در قران کريم اوصافي براي ايشان ذکر شده: مهاجرت و کناره¬گيري از خويشاوندان به خاطر خدا (مريم:48)، بناکننده کعبه<ref>تفسير قمي، ج1، ص62.</ref> (بقره:127)، تطهيرکننده کعبه از مظاهر شرک و کفر (بقره: 125) و (حج:26)، درهم‌کوبنده بت‌ها (انبياء: 57-58)، منزه بودن از شرک (نحل:120)، نخستين مجري برائت از مشرکان* (انعام:78)، قرباني کردن فرزند در راه خدا (صافات:103)، دعوت¬کننده مردم به حج (حج:27)، تسليم محض درگاه الهي (بقره:131)، الگو بودن براي همگان (ممتحنه:4) امر به معروف و نهي از منکر (بقره:132).<ref>اسرار عرفاني حج، ص423-428؛ حج در انديشه اسلامي، ص165-166.</ref>
+==پیشینه==
+حج در قرآن پیوند عمیقی با حضرت ابراهیم(ع) دارد؛ از این رو، اوصافی که قرآن برای حضرت ابراهیم(ع) بیان کرده در شناخت حج ابراهیمی مؤثر است که عبارتند از: مهاجرت و کناره‌گیری از خویشاوندان به خاطر خدا،<ref>سوره مریم، آیه ۴۸.</ref> بناکننده کعبه،<ref>سوره بقره، آیه ۱۲۷؛ تفسیر قمی، ج1، ص62.</ref> تطهیرکننده کعبه از مظاهر شرک و کفر،<ref>سوره بقره، آیه ۱۲۵ و سوره حج، آیه ۲۶.</ref> درهم‌کوبنده بت‌ها،<ref>سوره انبیاء، آیات ۵۷ و ۵۸.</ref> منزه بودن از شرک،<ref>سوره نحل، آیه ۱۲۰.</ref> نخستین مجری [[برائت از مشرکان]]،<ref>سوره انعام، آیه ۷۸.</ref> قربانی کردن فرزند در راه خدا،<ref>سوره صافات، آیه ۱۰۳.</ref> دعوت‌کننده مردم به حج،<ref>سوره حج، آیه ۲۷.</ref> تسلیم محض درگاه الهی،<ref>سوره بقره، آیه ۱۳۱.</ref> الگو بودن برای همگان<ref>سوره ممتحنه، آیه ۴.</ref> و امر به معروف و نهی از منکر.<ref>سوره بقره، آیه 132؛ اسرار عرفانی حج، ص423-428؛ حج در اندیشه اسلامی، ص165-166.</ref>
-حج از سويي با اجازه دادن به مردم براي داخل شدن به حرم امن الهي جلوه رحمت الهي است« و اذن في الناس بالحج ياتوک رجالا» ( حج: 27) و از سوي ديگر با فرمان برائت از مشرکان، جلوه اي از غضب الهي است« اذان من الله و رسوله الي الناس يوم الحج الاکبر ان الله بريء من المشرکين و رسوله» (توبه: 2).<ref>صهباي حج، ص125.</ref> اين عمل هم داراي ابعاد عبادي<ref>مناسک حج، ص133.</ref> و عرفاني<ref>صحيفه نور، ج19، ص28.</ref> است و هم ابعاد سياسي، اجتماعي.<ref>صحيفه نور، ج20، ص89.</ref> هدف ابراهيم از حج زنده کردن اصل توحيد و زدودن مظاهر بت و بت‌پرستي و کفر و شرک است.<ref>صهباي حج، 124-127.</ref> (حج/22، 26؛ ابراهيم/14، 25) سراسر زندگي ابراهيم(ع)، دعوت به توحيد و عبادت خداوند و مبارزه با شرک و طاغوت بوده است.<ref>ميقات حج، ش53، ص6-10، «حج و ابراهيم(ع) در قرآن».</ref> ايشان در کنار مراسم و مناسک عبادي، دو کار مهم ديگر نيز در ضمن حج انجام مي‌داد: تطهير مراسم حج و سرزمين حجاز از لوث شرک با برائت از شرک و مشرکان و نيز ايجاد وحدت و پيراستن جامعه اسلامي از نزاع و اختلاف.<ref>بنيان مرصوص، ص273.</ref>
+[[حضرت ابراهیم(ع)]] حجی را بنیان نهاد، که به باور برخی، آئینی عبادی سیاسی است.<ref name=":0">صحیفه نور، ج11، ص534</ref> این حج،‌ که در دوره معاصر به حج ابراهیمی نامیده شد،<ref name=":1" /> دو بار از هدف اصلی خود منحرف شده است. بار نخست در دوره جاهلیت بود که با اندیشه‌ها، ذکرها و اعمال مشرکانه آمیخته شد.<ref>نک: السیرة النبویه، ج1، ص199-202؛ الوثنیه فی الادب الجاهلی، ص282-287، 304-305، 308-309، 310-319.</ref> در این دوره، [[کعبه]] به بت‌خانه تبدیل شده<ref>الوثنیه فی الادب الجاهلی، ص273.</ref> و بسیاری از [[مناسک حج]]، مانند [[تلبیه]]،<ref>نک: اخبار مکه، ج1، ص75؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص296.</ref> [[احرام]]،<ref>صحیح مسلم، ج8، ص243؛ سنن النسائی، ج2، ص479؛ مسند ابی داوود، ص98.</ref> [[طواف]]،<ref>السیرة النبویه، ج1، ص202؛ تفسیر قمی، ج1، ص228-229؛ مجمع البیان، ج4، ص244</ref> [[سعی]]،<ref>نک: قرب الاسناد، ص50؛ الکافی، ج4، ص546. ؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص254-255.</ref> [[قربانی]]<ref>نک: احکام القرآن، ج3، ص308؛ مجمع البیان، ج7، ص155؛ الدر المنثور، ج4، ص356، 362؛ بحار الانوار، ج67، ص275.</ref> و [[وقوف در مزدلفه]]<ref>نک: الکافی، ج4، ص247؛ تهذیب، ج5، ص456؛ تفسیر عیاشی، ج1، ص97.</ref> و [[منا]]<ref>الصافی، ج1، ص238.</ref> دچار تحریف شد. این حج، به [[حج جاهلی]] شهرت یافت. با ظهور اسلام، [[حضرت محمد(ص)]] مناسک حج را به مسلمانان آموخته و کعبه را از بت‌پرستی پاک‌سازی کرد.<ref>صهبای حج، ص122.</ref> وی در سال نهم هجری با ابلاغ آیات [[برائت از مشرکان]]، بُعد سیاسی، اجتماعی حج را نیز به مسلمانان گوشزد کرد.
-حجي که ابراهيم(ع) به عنوان آئيني عبادي سياسي<ref>صحيفه نور، ج11، ص534</ref> بنيان نهاد، از غرض اصلي خود در دو نوبت منحرف شد. اول بار در دوره جاهليت و توسط اعراب جاهلي با انديشه ها و اذکار و اعمال مشرکانه ممزوج شد<ref>نک: السيرة النبويه، ج1، ص199-202؛ الوثنيه في الادب الجاهلي، ص282-287، 304-305، 308-309، 310-319.</ref> و خانه خدا که محلي براي عبادت و يگانه پرستي بود را به محلي براي عبادت بتها تبديل کردند. <ref>الوثنيه في الادب الجاهلي، ص273.</ref> در اين دوره بسياري از مناسک حج همچون تلبيه،<ref>نک: اخبار مکه، ج1، ص75؛ تاريخ يعقوبي، ج1، ص296.</ref> احرام<ref>صحيح مسلم، ج8، ص243؛ سنن النسائي، ج2، ص479؛ مسند ابي داوود، ص98.</ref>، طواف <ref>السيرة النبويه، ج1، ص202؛ تفسير قمي، ج1، ص228-229؛ مجمع البيان، ج4، ص244</ref>، سعي،<ref>نک: قرب الاسناد، ص50؛ الکافي، ج4، ص546.؛ تاريخ يعقوبي، ج1، ص254-255.</ref> قرباني<ref>نک: احکام القرآن، ج3، ص308؛ مجمع البيان، ج7، ص155؛ الدر المنثور، ج4، ص356، 362؛ بحار الانوار، ج67، ص275.</ref> و وقوف در مزدلفه<ref>نک: الکافي، ج4، ص247؛ تهذيب، ج5، ص456؛ تفسير عياشي، ج1، ص97.</ref> و منا<ref>الصافي، ج1، ص238.</ref> دچار تحريف شد. (حج جاهلي)
+انحراف دوم، پس از درگذشت حضرت محمد(ص) و اختلاف نظر میان مسلمانان ایجاد شد. در این دوره، از بعد سیاسی، اجتماعی غفلت شده<ref>صحیفه نور ج20 ص89.</ref> و اهتمام حاجیان تنها به بعد عبادی آن معطوف شد.<ref name=":4">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۷۲.</ref>
-باظهور اسلام، پيامبر اکرم(ص) به تدريج مناسک عبادي حج را به مسلمانان آموخت و تحريفها نيز به مرور زدوده شد. و کعبه بار ديگر بوسيله او از مظاهر شرک و بت پرستي پاک¬سازي شد.<ref>صهباي حج، ص122.</ref> در سال نهم هجري با ابلاغ آيات برائت از مشرکان، توجه به بعد سياسي اجتماعي حج را نيز به مسلمانان گوشزد نمود. (برائت از مشرکان)
+در دوران معاصر، [[سید روح‌الله خمینی|امام خمینی]] بر توجه مسلمانان به ابعاد سیاسی و اجتماعی حج در کنار اهتمام به ابعاد عبادی آن تأکید کرد. وی حج واقعی را حج ابراهیمی، محمدی نامید.<ref name=":1">صحیفه نور، ج19، ص333.</ref>
+==در باور امام خمینی==
+در باور [[سید روح‌الله خمینی|امام خمینی]]، حج هم دارای ابعاد عبادی<ref>مناسک حج، ص133.</ref> و عرفانی<ref>صحیفه نور، ج19، ص28.</ref> است و هم دارای ابعاد سیاسی، اجتماعی.<ref>صحیفه نور، ج20، ص89؛ رک: مناسک حج، ص10، «پیش گفتار».</ref> وی حج واقعی را حج با همه ابعادش دانسته و آن را حج ابراهیمی، محمدی نامیده است.<ref name=":1" /> او یکی از هدف‌های تشریع حج را، بعد سیاسی و اجتماعی آن دانسته که پس از درگذشت حضرت محمد(ص)، به فراموشی سپرده شده بود.<ref>صحیفه نور ج20 ص89.</ref> وی این بعد از حج را از بعد عبادی آن مهم‌تر می‌داند.<ref>صحیفه نور، ج19، ص22-23.</ref>
-پس از وفات رسول الله (ص) انحراف و اختلاف نظر در مسلمانان ايجاد شد و با غفلت از بعد سياسي، اجتماعي حج<ref>صحيفه نور ج20 ص89.</ref> انحرافي ديگر در حج ابراهيم ايجاد شد و اهتمام حاجيان تنها به بعد عبادي آن معطوف شد. هرچند عدم تولي امام عصر و عدم محبت به ايشان، موجب بي روح و ناقص شدن بعد عبادي آن شد؛ زيرا کمال حج، ديدار با امام و بيعت با ايشان است: « تمام الحج لقاء الامام»<ref>الکافي، ج4 ص549.</ref> که از خود مناسک با اهميت تر است و غرض از حج مي باشد.<ref>شرح الکافي، ج6 ص381.</ref> بر پايه روايات شيعي، طوافي که در زمان ائمه انجام مي‌شد، از نظر ظاهري در زمان جاهليت نيز انجام مي‌شده و اسلام نميخواهد ادامه دهنده همان عمل باشد. بلکه به حاجيان دستور مي‌دهد پس از انجام مناسک، جهت بيعت و بيان وفاداري به سوي امام زمان خويش بروند و از دشمنان ايشان برائت کنند.‏<ref>الکافي، ج1، ص392.</ref> بنابراين ديدار و زيارت امام از طرفي اعلان وفاداري به امام و طرفداري از حق است و از سوي ديگر، تبرّي جستن از دشمنان حق مي‏باشد.
+او حج ابراهیمی را دارای سه محور اصلی دانسته است که عبارتند از:‌ ایجاد وحدت میان مسلمانان،<ref>صحیفه نور، ج10 ص159.</ref> تأمین منافع اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مردم<ref>صحیفه نور، ج10، ص90؛ ج19، ص22-23؛ ج18، ص91.</ref> و برائت جستن از مشرکان و مستکبران.<ref>صحیفه نور، ج18، ص87؛ ج19، ص23-26.</ref> او در دوران معاصر، [[آمریکا]] را شیطان بزرگ دانسته و حج بدون [[برائت از مشرکان]] و [[رمی]] شیاطین را ناقص دانسته است.<ref>صحیفه نور، ج20، ص18، 87؛ ج13، ص83.</ref>
-در دوران معاصر، امام خميني (ره) بر توجه مسلمانان به ابعاد سياسي و  اجتماعي حج در کنار اهتمام به ابعاد ظاهري عبادي آن تأکيد داشت. حج واقعي که امام خميني(ع) آن‌ را حج ابراهيمي، محمدي مي‌ناميد،<ref>صحيفه نور، ج19، ص333.</ref> آئيني است جامع و داراي ابعاد مختلف عبادي، سياسي و اجتماعي.<ref>مناسک حج، ص10، «پيش گفتار».</ref> به نظر ايشان توجه صرف به بعد عبادي آن، غفلت از فلسفه تشريع حج<ref>صحيفه نور، ج19، ص22-23.</ref> و غرض خداوند از آن است<ref>صحيفه نور، ج19، ص204.</ref> و بُعد سياسي و اجتماعي حج که بعد از وفات رسول الله (ص) همانند بعد عرفاني معنوي آن مهجور مانده<ref>صحيفه نور ج20 ص89.</ref> از بعد عبادي آن مهم‌تر است.<ref>صحيفه نور، ج19، ص22-23.</ref>
+به باور او، حج ابراهیمی که حجی کامل است، دارای ویژگی‌های زیر است:
-حجي که ابراهيم خليل الرحمن بنا نهاد، سه محور اساسي دارد: ايجاد وحدت ميان مسلمين،<ref>صحيفه نور، ج10 ص159.</ref> تامين منافع اقتصادي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي مردم،<ref>صحيفه نور، ج10، ص90؛ ج19، ص22-23؛ ج18، ص91.</ref> و برائت جستن از مشرکان و مستکبران.<ref>صحيفه نور، ج18، ص87؛ ج19، ص23-26.</ref> به نظر ايشان حجي که در آن، برائت از مشرکان و بت‌هاي زمانه و رمي شياطين و مستکبران به خصوص آمريکا که در دوره معاصر شيطان بزرگ است، نباشد ناقص است.<ref>صحيفه نور، ج20، ص18، 87؛ ج13، ص83.</ref> حجي ابراهيمي است که هم قيام براي قسط و عدل و داد<ref>صحيفه نور، ج20 ص89.</ref> و منافع مردم<ref>صحيفه نور، ج20 ص89؛ ج18، ص91.</ref> داشته باشد و هم محلي براي بيان گرفتاري هاي مسلمانان باشد.<ref>صحيفه نور، ج19، ص21.</ref> محلي باشد هم براي پيمان با خدا و هم برائت از مشرکان<ref>صحيفه نور، ج19، ص29.</ref> و دشمني با دشمنان او.<ref>صحيفه نور، ج20، ص89.</ref>
+{{ستون-شروع|2}}
+* بیعت با خدا و دشمنی با دشمنان او،<ref>صحیفه نور، ج20، ص89؛ رک: صحیفه نور، ج19، ص29.</ref>
+* ایجاد وحدت میان مسلمانان،<ref>صحیفه نور، ج9، ص176؛ ج21، ص77؛ ج20، ص90.</ref>
+* برائت از مشرکان و طاغوتیان،<ref>صحیفه نور، ج19، ص29؛ ج18، ص87.</ref>
+* تسلیم محض و معرفت نسبت به خداوند و فرمان‌های او،<ref>صحیفه نور، ج19، ص25.</ref>
+* توجه به دستورات عبادی در انجام [[مناسک حج|مناسک]]،<ref>صحیفه نور، ج19 ص25.</ref>
+* دارا بودن منافع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی برای مردم.<ref>صحیفه نور، ج18، ص91؛ رک: صحیفه نور، ج20 ص89 و ج19، ص21.</ref>
+{{پایان}}
+==در نگاه دیگران==
+[[عبدالله جوادی آملی]] (ت.۱۳۱۲ش)،<ref>حیات علمی و قرآنی حضرت آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی، سایت رسمی عبدالله جوادی آملی؛ دریافت شده در ۲۱ بهمن ۱۳۹۸ش؛ [http://javadi.esra.ir/web/office/master نسخه اصلی] و [https://web.archive.org/web/20200210074401/http://javadi.esra.ir/web/office/master نسخه آرشیو].</ref> یکی از عالمان [[شیعه]]، بر این باور است که [[حضرت ابراهیم(ع)]] در کنار [[مناسک]] حج، دو کار مهم دیگر نیز انجام می‌داد؛ یکی [[برائت از مشرکان|برائت از شرک و مشرکان]]، و دیگری ایجاد وحدت و پیراستن جامعه اسلامی از اختلاف.<ref name=":2">بنیان مرصوص، ص273.</ref> به باور او، حج همانگونه که نمود رحمت خداوند است، نمود غضب او نیز هست. آنجا که قرآن به مردم اجازه می‌دهد به [[مسجدالحرام]]،  که حرم امن خداست وارد شوند،{{یادداشت|{{آیه|وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ}}
+و در ميان مردم براى حج بانگ زن تا پياده و سوار بر هر شتر باريك اندام [چابك و چالاك] كه از هر راه دور مى‌آيند، به سوى تو آيند.}}<ref name=":3">سوره توبه(۹)، آیه ۲۷؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۱۸۷.</ref> نمود رحمت خدا است، و آنجا که فرمان برائت از مشرکان در حج را صادر می‌کند،{{یادداشت|{{آیه|وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ}}
+و اين اعلامى است از سوى خدا و پيامبرش به همه مردم در روز حج اكبر كه: يقيناً خدا و پيامبرش از مشركان بيزارند.}} <ref name=":3" /> نمود غضب خداست.<ref>صهبای حج، ص125.</ref> او یکی دیگر از ویژگی‌های حج ابراهیمی را تولّی [[اهل بیت|اهل بیت(ع)]] دانسته است.<ref>بنیان مرصوص، ص272؛ صهبای حج، ص108.</ref> جوادی آملی، حج ابراهیمی را در مقابل [[حج جاهلی]] قرار داده است.<ref>بنیان مرصوص، ص272.</ref>
+==جستارهای وابسته==
+*[[برائت از مشرکان]].
+==پیوند به بیرون==
+*[http://miqat.hajj.ir/article_37810.html حج و ابراهیم(ع) در قرآن].
-ويژگي‌هاي اين حج عبارت است از بيعت با خدا و دشمني با دشمنان او،<ref>صحيفه نور، ج20، ص89.</ref> توجه به دستورات عبادي در انجام مناسک،<ref>صحيفه نور، ج19 ص25.</ref> ايجاد وحدت ميان مسلمانان،<ref>صحيفه نور، ج9، ص176؛ ج21، ص77؛ ج20، ص90.</ref> تولي اهل‌بيت و امامان معصوم،<ref>بنيان مرصوص، ص272؛ صهباي حج، ص108.</ref> برائت از مشرکان و طاغوتيان،<ref>صحيفه نور، ج19، ص29؛ ج18، ص87.</ref> تسليم و معرفت محض نسبت به خداوند و فرامينش،<ref>صحيفه نور، ج19، ص25.</ref> و دارا بودن منافع سياسي، اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي براي مردم.<ref>صحيفه نور، ج18، ص91.</ref>
 ==پانویس==
 {{پانویس}}
 ==منابع==
+{{منابع}}{{دانشنامه
-{{دانشنامه
+  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22134/حج-ابراهیمی
-  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22134/حج-ابراهيمي
   | عنوان = حج ابراهیمی
   | نویسنده = عبدالرضا آتشین‌صدف، حسن رضایی
 }}
-* احکام القرآن، احمد بن علي الجصاص ( -370ق.)، به کوشش عبدالسلام، بيروت، دارالکتب العلميه، 1415ق.
-* اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقي( -248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، 1415ق.
-* اسواق العرب في الجاهلية و الاسلام، سعيد الافغاني، دمشق، دارالافاق العربية، 1413ق.
-* بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمد باقر المجلسي (1037-1110ق.)، تصحيح محمد باقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمد مهدي موسوي خرسان، بيروت، داراحياء التراث العربي و موسسه الوفاء، 1403ق.
-* بنيان مرصوص امام خميني(ره)، جوادي آملي، قم، اسراء، 1384ش.
-* تاريخ اليعقوبي، احمد بن ابي يعقوب اليعقوبي ( -292ق.)، بيروت، دار صادر، 1415ق.
-* تفسير العياشي، محمد بن مسعود العياشي ( -320ق.)، تحقيق سيد هاشم رسولي محلاتي، تهران، مکتبه العلميه الاسلاميه، 1380ق.
-* تفسير القمي، علي بن ابراهيم قمي ( -307ق.)، به کوشش سيد طيب موسوي جزائري، قم، انتشارات دارالکتاب، 1404ق.
-* تهذيب الاحکام في شرح المقنعه للشيخ المفيد، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش سيد حسن موسوي خرسان و علي آخوندي، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1365ش.
-* الدر المنثور في التفسير بالماثور و هو مختصر تفسير ترجمان القرآن، عبدالرحمن بن ابي‌بکر السيوطي (849-911ق.)، بيروت، دارالمعرفه، 1365ق.
-* سنن النسائي، احمد بن علي النسائي (215-303ق.)، تحقيق صدقي جميل العطار، بيروت، دارالفکر، 1348ق.
-* السيره النبويه، عبدالملک بن هشام ( -218ق.)، تحقيق مصطفي السقاء و عبدالحفيظ شبلي و ابراهيم الابياري، بيروت، دارالمعرفه، بي تا.
-* شرح الکافي (الاصول و الروضه)، محمد صالح مازندراني (م1081 ق.)، به کوشش شعراني، تهران، مکتبة الاسلامية، 1382ق.
-* الصافي في تفسير القرآن، محمد بن شاه مرتضي فيض کاشاني (1006-1091ق.)، به کوشش حسين اعلمي، بيروت، موسسه الاعلمي، 1402ق.
-* صحيح مسلم، مسلم بن حجاج نيشابوري (206-261ق.)، تصحيح محمد فواد عبدالباقي، بيروت، دارالفکر، 1419ق.
-* صحيفه نور مجموعه رهنمودهاي امام خميني، سازمان مدارک فرهنگي انقلاب اسلامي، وزارت فرهنگ و ارشاد، 1361ش.
-* صهباي حج، عبدالله جوادي آملي، تنظيم حسن واعظي محمدي، قم، اسراء، 1377ش.
-* مجمع البيان في تفسير القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسي (468-548ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، موسسه الاعلمي، 1415ق.
-* مسند ابي داود الطيالسي، سليمان بن داود ( -203ق.)، بيروت، دارالحديث.
-* مناسک حج، امام خميني، تهران، نشر آثار امام خميني، 1382 ش.
-* الوثنيه في الادب الجاهلي، عبدالغني زيتوني، دمشق، الثقافه، 1987م.
+*'''احکام القرآن'''، احمد بن علی الجصاص (-۳۷۰ق)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
+*'''اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله الازرقی(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.
+*'''اسواق العرب فی الجاهلیة و الاسلام'''، سعید الافغانی، دمشق، دارالافاق العربیة، ۱۴۱۳ق.
+*'''بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
+*'''بنیان مرصوص امام خمینی (ره)'''، جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۸۴ش.
+*'''تاریخ الیعقوبی'''، احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی (-۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
+*'''ترجمه قرآن (انصاریان)'''، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
+*'''تفسیر العیاشی'''، محمد بن مسعود العیاشی (-۳۲۰ق)، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.
+*'''تفسیر القمی'''، علی بن ابراهیم قمی (-۳۰۷ق)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
+*'''تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
+*'''الدر المنثور فی التفسیر بالماثور و هو مختصر تفسیر ترجمان القرآن'''، عبدالرحمن بن ابی‌بکر السیوطی (۸۴۹–۹۱۱ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ق.
+*'''سنن النسائی'''، احمد بن علی النسائی (۲۱۵–۳۰۳ق)، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
+*'''السیره النبویه'''، عبدالملک بن هشام (-۲۱۸ق)، تحقیق مصطفی السقاء و عبدالحفیظ شبلی و ابراهیم الابیاری، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
+*'''شرح الکافی (الاصول و الروضه)'''، محمد صالح مازندرانی (م۱۰۸۱ ق)، به کوشش شعرانی، تهران، مکتبة الاسلامیة، ۱۳۸۲ق.
+*'''الصافی فی تفسیر القرآن'''، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶–۱۰۹۱ق)، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۲ق.
+*'''صحیح مسلم'''، مسلم بن حجاج نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ق)، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
+*'''صحیفه نور مجموعه رهنمودهای امام خمینی'''، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۳۶۱ش.
+*'''صهبای حج'''، عبدالله جوادی آملی، تنظیم حسن واعظی محمدی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش.
+*'''مجمع البیان فی تفسیر القرآن'''، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸–۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۵ق.
+*'''مسند ابی داود الطیالسی'''، سلیمان بن داود (-۲۰۳ق)، بیروت، دارالحدیث.
+*'''مناسک حج'''، امام خمینی، تهران، نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲ش.
+*'''الوثنیه فی الادب الجاهلی'''، عبدالغنی زیتونی، دمشق، الثقافه، ۱۹۸۷م.
 {{پایان}}
 {{حج و عمره}}
-[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]
+[[رده:مفاهیم مرتبط با حج]]
+[[رده:سیاست در حج]]
-[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
+[[رده:حج پیامبران]]