بهداشت حج: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۶۲: | خط ۶۲: | ||
===بیماری‌های فراگیر=== | ===بیماری‌های فراگیر=== | ||
امکان شیوع بیماری‌های واگیردار در موسم حج در مکه و مدینه، بسیار بیشتر از شرایط معمولی است که یکی از دلایل آن آب و هوای گرم حجاز دانسته شده است. برخی از این بیماری‌های واگیردار عبارت است از: تب دنگی،{{یادداشت|که در کشورهای جنوب شرق آسیا رواج دارد.}} فلج اطفال، آنفولانزای خوکی، سارس، مننژیت، کرونا و وبا که برای جلوگیری از رواج آنها در میان حاجیان، معمولاً تدابیری مانند معاینه، واکسیناسیون حاجیان و ایجاد محدودیت در شمار حاجیان یا سن حاجیان اندیشیده می‌شود.<ref>کتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 330؛ دلیل الحاج الصحی، ص 17-19؛ صحتک فی الحج و العمره، ص 21-22.</ref> | |||
امکان شیوع بیماری‌های واگیردار در موسم حج در مکه و مدینه، بسیار بیشتر از شرایط معمولی | |||
===بیماری‌های تنفسی=== | ===بیماری‌های تنفسی=== | ||
مشکلات دستگاه تنفسی، یکی از شایع‌ترین مشکلات حاجیان است. شایع‌ترین موارد مشکلات تنفسی به شکل سرماخوردگی بروز می‌کند<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین اللمللی ÷زشکی حج و زیارت، ص 17، 34.</ref> و نشانه‌هایی مانند گلودرد، سرفه و آبریزش بینی دارد. مهم‌ترین راه درمان آن استراحت و نوشیدن مایعات گرم است.<ref>راهنمای پزشکی حج، ص 17؛ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 26.</ref> دیگر بیماری‌های دستگاه تنفسی نیز مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ریوی{{یادداشت|سینه پهلو.}} میان حاجیان وجود دارد و موجب شماری از مرگ و میرها است.<ref>کتاب الاحصائی السنوی، ص341.</ref> | |||
===بیماری‌های زمینه‌ای=== | ===بیماری‌های زمینه‌ای=== | ||
بسیاری از بیماری‌های حاجیان، بیماری‌های مزمن‌اند که پیش از سفر حج در آنها زمینه دارد. خستگی سفر و گاه مصرف نکردن به موقع و کافی داروها موجب بازگشت نشانه‌ها یا شدت یافتن آنها می‌شود. بیماری‌های قلب و عروق، از موارد شایع بیماری‌های زمینه‌ای است و از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان است.<ref>کتاب الاحصائی السنوی1432، ص 341؛ بهداشت و ایمنی در حج، ص 3.</ref> قند خون بالا، بیماری‌های ریوی و کلیوی نیز، از دیگر عوامل مرگ و میر در دوران حج است.<ref>الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص341.</ref> کهنسالی بیشتر حاجیان، موجب افزایش بیماری‌های مزمن در حج شده است. افزون بر آن، سالمندان در مقابل بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیر هستند و هنگام ازدحام جمعیت، توانایی کمتری دارند. | |||
===بیماری‌های گوارشی=== | ===بیماری‌های گوارشی=== | ||
بیماری‌های | در دوران حج، بیماری‌های گوارشی، مانند دردهای شکمی و اسهال شایع است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص26.</ref><ref name=":4" /> اسهال مسافرتی نیز،{{یادداشت|حاصل از تغییر مکان زندگی و ناآشنایی با عوامل بیماری‌زا در مکان جدید است.}} یکی از بیماری‌های گسترده در حج است که ممکن است ۵ یا ۷ روز طول بکشد.<ref name=":4">تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.</ref> | ||
===گرمازدگی=== | ===گرمازدگی=== | ||
نسخهٔ ۶ فوریهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۷:۵۷
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب را کاربر:Abbasahmadi1363 در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۹۸ برای جلوگیری از تعارض ویرایشی قرار داده است. لطفا بدون توافق با کاربر فوق برچسب را برندارید. |
وضعیت سلامت حاجیان در سفر حج
واژه
واژه بهداشت، معادل ترکیب عربیِ «حِفْظُ الصِّحَّة»، به معنای نگه داشتن تندرستی و سلامت است. این واژه، بر مجموعه علم و تدابیر و اعمالی دلالت دارد که برای جلوگیری از ایجاد و همه‌گیری بیماری به کار گرفته می‌شود.[۱] واژه بهداشت، به عنوان برابرِ پارسی «hygiene» پذیرفته شده است.[۲]
پیشینه
چالش‌ها
در گذشته، نخستین چالش برای سلامتی حج‌گزاران، خطرات مسیر راه، بویژه کم‌آبی و بی‌آبی بود. برای نمونه، در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ق. گروه‌هایی از حاجیان به دلیل بی‌آبی در راه حج جان دادند.[۳] خطر دیگر، هجوم راهزانان، بویژه در محدوده جزیرة العرب بود.[یادداشت ۱] در بیشتر هجوم‌ها، افزون بر چپاول دارایی‌ها، افرادی نیز کشته می‌شدند.[۴]در سده نوزدهم، سفر دریایی به مکه رواج یافت. این گونه سفر، از سفر زمینی مناسب‌تر بود؛ ولی بهداشت نامطلوب برخی کشتی‌ها، ازدحام حاجیان، خطر شیوع بیماری‌های فراگیر و کمبود احتمالی آب و غذا از مشکلات بهداشتی سفر دریایی بود. شرایط نامناسب بهداشتی، تا پیش از رواج سفرهای هوایی ادامه داشت.[۵]
چالش‌های سلامتی حج‌گزاران پس از رسیدن به حجاز عبارت بود از: سختی و خستگی راه،[یادداشت ۲] تغییر آب و هوا[یادداشت ۳] و تغییر رژیم غذایی.[۶] در گذشته، اسکان در حج، بویژه برای فقیران شرایط نامناسبی داشت. اقامت تعداد
زیاد حاجیان در اتاقی کوچک،[۷] سکونت در فضای باز[۸] و نبود حمام و مستراح بهداشتی[۹] برخی از گزارش‌ها در این زمینه است.
امکانات بهداشتی مکه و مدینه، در گذشته نامناسب گزارش شده است. برای نمونه، تجمع فضولات چهارپایان که با کاروان وارد شهر می‌شدند،[۱۰] نبود حمام کافی[۱۱] و دفع نادرست زباله‌ها و فاضلاب[یادداشت ۴][۱۲] برخی از گزارش‌ها درباره این دو شهر است.
منبع اصلی آب مکه، از چشمه زبیده تأمین می‌شد و در مسیر راه، پیش از رسیدن به مکه، از عرفات و منا می‌گذشت و مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار می‌گرفت و باعث انتقال سریع بیماری‌ها می‌شد. این مشکل، یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی مکه، در گذشته دانسته شده است.[۱۳] نبود ساز و کاری برای دفن قربانی‌ها در صحرای منا نیز، از دیگر عوامل خطرساز برای بهداشت مکه بود.[۱۴]
بلایای طبیعی مانند سیل[۱۵] و برخی رویدادهای سیاسی، مانند جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در حرمین روی می‌داد از دیگر دلائل مرگ حاجیان بوده است.[۱۶][۱۷] با این همه، یکی از مهم‌ترین دلائل مرگ و میر حاجیان، ازدحام جمعیت بوده است. شمار زیاد حاجیان در مکه،
بویژه هنگام برخی از مناسک حج، مانند طواف و رمی جمرات، بارها باعث کشته شدن تعداد زیادی از حاجیان شده است.[۱۸]
بیماری‌های فراگیر
وبا و طاعون
«وبا» در عربی نامی برای همه بیماری‌های فراگیر بوده است.[۱۹][یادداشت ۵] «طاعون» نیز، در فرهنگ‌های عربی گاه هم‌معنا با وبا و گاه به عنوان نوعی بیماری فراگیر شناخته شده است.[۲۰]
شرایط بهداشتی نامناسب، تجمع افراد زیاد در یک مکان، هوای گرم حجاز و کمبود آب به شیوع بیماری‌های فراگیر کمک کرده است.[۱۹]
پیشینه این بیماری‌ها به دوره حضرت محمد(ص) باز‌می‌گردد.[۲۱] در سده‌های بعد نیز، گزارش‌هایی درباره شیوع وبا در مکه یا مدینه آمده است.[۲۲] برای نمونه، در سال ۱۷۴ق. وبایی در مکه شیوع یافت که باعث شد هارون الرشید بعد از انجام حج با شتاب مکه را ترک کند.[۲۳] به گزارش منابع تاریخی در سال‌های ۲۱۲، ۴۳۳، ۶۰۰، ۶۴۹، ۶۷۱، ۷۴۹، ۷۹۳ و ۸۱۹ قمری وبا در مکه شیوع یافت.[۲۴]
در سده نوزدهم میلادی بیماری‌های فراگیر به شکل وبای کولیرا،[یادداشت ۶][۲۵] در جهان و از جمله در مکه و مدینه شیوع یافت. نخستین مورد وبا، در سال ۱۸۳۱م. از حجاز آغاز شد و به اروپا نیز وارد شد.[۲۶] وبا در سال ۱۸۴۶م. باعث مرگ نزدیک به ۱۵ هزار نفر و در سال ۱۸۶۵م. موجب مرگ ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.[۲۷] وبا پس از آن نیز، بارها شایع شده، که شدیدترین آن در سال ۱۸۹۳م. بود و باعث درگذشت نزدیک به ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.[۲۸] شیوع وبا تا سال ۱۹۱۲م. ادامه داشت.[۲۹]
تب دنگی
بیماری تب دنگی[یادداشت ۷] یکی از بیماری‌های فراگیر بوده، که در سده سیزدهم قمری در موسم حج شایع شده است. بر پایه گزارشی در تحصیل المرام، این بیماری[یادداشت ۸] که در سال ۱۲۸۲ق. شیوع یافت، با درد زانو و عضلات پا آغاز می‌شد، سپس فرد را دچار تب شدید و درد در همه مفاصل بدن می‌کرد و بعد از سه روز که تب فروکش می‌کرد، ضعف شدید بدنی برای مدتی باقی می‌ماند.[۳۰]
پیشگیری از شیوع
در سال ۱۸۳۹م. سلطان محمد دوم، پادشاه عثمانی هیئت بهداشتی را راه‌اندازی کرد تا با خطر وبا مقابله کند.[۳۱][۳۲] نخستین اجلاس جهانی بهداشت، در سال ۱۸۵۳م. در پاریس تشکیل شد. در این اجلاس، حضور حاجیان در مکه از عوامل مهم فراگیری بیماری دانسته شده و بر استفاده از قرنطینه برای کنترل بیماری وبا تأکید شد.[۳۳]
دولت عثمانی از دهه پنجاه سده نوزدهم میلادی به تجهیز بیمارستان‌های مکه، پاکسازی شهر و منابع آب و ایجاد محل خاصی برای ذبح قربانی پرداخت.[۳۴] قرنطینه‌ها افزایش یافتند. برای جلوگیری از ورود بیماری توسط حاجیانی که از سفر حج باز می گشتند، قرنطینه‌هایی مانند قرنطینه طور و قرنطینه بیروت در بندرها ایجاد شد.[۳۵] حاجیان در قرنطینه‌ها معاینه شده و اگر مشکوک به داشتن وبا بودند، تا چند هفته در قرنطینه می‌ماندند. بیشتر قرنطیه‌ها، شرایط دشواری داشت[۳۶] و ماندن در قرنطینه‌ها از جمله نگرانی‌های مهم حاجیان بود. اقامت طولانی، افزایش هزینه سفر، بی‌پول شدن برخی حاجیان، شرایط بد بهداشتی و کمبود آب و غذا از مشکلات قرنطینه‌ها شمرده می‌شد.
در دوره معاصر
در حرمین
با پیشرفت دانش پزشکی در سده نوزدهم و بیستم میلادی و ایجاد سازمان‌هایی مربوط به بهداشت عمومی در کشورهای گوناگون، شرایط بهداشتی حج و حاجیان نیز بهبود یافت. در عربستان، در سال ۱۹۲۶م. (۱۳۴۴ق) به فرمان ملک عبدالعزیز سعودی، «مدیریت بهداشت عمومی و فوریت‌های پزشکی»[یادداشت ۹] آغاز به کار کرد که افزون بر مسائل بهداشتی عربستان، نظارت بر امور مربوط به سلامتی حاجیان را بر عهده داشت.[۳۷] در سال ۱۳۷۰ق. این سازمان به وزارت بهداشت تبدیل شد.[۳۸]
از سال ۱۳۷۲ش. توسط بانک توسعه اسلامی، برای انجام مناسک قربانی کشتارگاه‌های صنعتی و مکانیزه راه‌اندازی شده است. به گفته برخی، این اقدام به بهبود شرایط بهداشتی حج کمک زیادی کرده است.[۳۹]
حاجیان ایرانی
در ایران از سال ۱۳۳۳، صدور روادید حج منوط به کسب مجوز رسمی از پزشکان و دریافت واکسن بوده است.[۴۰] امروزه در ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران متولی امور بهداشتی حاجیان است. معمولاً برای هر کاروان، یک پزشک ویژه فرستاده می‌شود. مراکز پزشکی مجهزی نیز در مکه و مدینه برای رسیدگی به زائران ایرانی تأسیس شده است. این معاونت به پژوهش در امور پزشکی حج نیز پرداخته و به اصلاح وضعیت بهداشتی زائران کمک می‌کند.
معاینات اولیه، تلقین واکسن و آموزش‌های بهداشتی، پیش از سفر انجام می‌شود. تزریق واکسن مننژیت، برای همه زائران اجباری است و دیگر واکسن‌ها، با نظر پزشک کاروان تزریق می‌شود.[۴۱] اسکان در حج، که بخشی از آن رسیدگی به وضعیت بهداشتی هتل‌ها است،[۴۲] از اقدامات سازمان حج جمهوری اسلامی ایران است. از سال ۱۳۸۱ش. غذای حاجیان ایرانی به صورت متمرکز تهیه می‌شود که تأثیر زیادی در بهداشت حاجیان ایرانی دارد. در این روش، غذا در آشپزخانه‌های بزرگ مرکزی به شکل بهداشتی تهیه شده و بین زائران ایرانی در اقامت‌گاه‌های مکه و مدینه توزیع می‌شود.[۴۳]
حاجیان دیگر کشورها
با پیشرفت دانش پزشکی در دنیا، در بسیاری از کشورهای اسلامی تشکیلات مشخصی برای رسیدگی به امور بهداشت حاجیان ایجاد شد و بررسی مسائل بهداشتی یکی از موارد بررسی دولت‌ها برای اجازه سفر حاجیان قرار گرفت.[۴۰]
مشکلات بهداشتی در روزگار معاصر
امروزه کشورهای اسلامی اقدامات گسترده‌ای برای بهداشت حاجیان انجام داده‌اند؛ با این همه، افزون بر بیماری‌ها، شماری از حاجیان نیز در موسم حج به دلایل مختلف جان می‌دهند. در سال‌های اخیر،[یادداشت ۱۰] بر پایه آمار وزارت بهداشت عربستان، در ۱۵ روز موسم حج[یادداشت ۱۱] در دو شهر مکه و مدینه نزدیک به هزار نفر جان داده اند، که از این میان جانباختگان در مکه نسبت بسیار بیشتری دارند.[یادداشت ۱۲][۴۴][۴۵]
بیماری‌های فراگیر
امکان شیوع بیماری‌های واگیردار در موسم حج در مکه و مدینه، بسیار بیشتر از شرایط معمولی است که یکی از دلایل آن آب و هوای گرم حجاز دانسته شده است. برخی از این بیماری‌های واگیردار عبارت است از: تب دنگی،[یادداشت ۱۳] فلج اطفال، آنفولانزای خوکی، سارس، مننژیت، کرونا و وبا که برای جلوگیری از رواج آنها در میان حاجیان، معمولاً تدابیری مانند معاینه، واکسیناسیون حاجیان و ایجاد محدودیت در شمار حاجیان یا سن حاجیان اندیشیده می‌شود.[۴۶]
بیماری‌های تنفسی
مشکلات دستگاه تنفسی، یکی از شایع‌ترین مشکلات حاجیان است. شایع‌ترین موارد مشکلات تنفسی به شکل سرماخوردگی بروز می‌کند[۴۷] و نشانه‌هایی مانند گلودرد، سرفه و آبریزش بینی دارد. مهم‌ترین راه درمان آن استراحت و نوشیدن مایعات گرم است.[۴۸] دیگر بیماری‌های دستگاه تنفسی نیز مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ریوی[یادداشت ۱۴] میان حاجیان وجود دارد و موجب شماری از مرگ و میرها است.[۴۹]
بیماری‌های زمینه‌ای
بسیاری از بیماری‌های حاجیان، بیماری‌های مزمن‌اند که پیش از سفر حج در آنها زمینه دارد. خستگی سفر و گاه مصرف نکردن به موقع و کافی داروها موجب بازگشت نشانه‌ها یا شدت یافتن آنها می‌شود. بیماری‌های قلب و عروق، از موارد شایع بیماری‌های زمینه‌ای است و از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان است.[۵۰] قند خون بالا، بیماری‌های ریوی و کلیوی نیز، از دیگر عوامل مرگ و میر در دوران حج است.[۵۱] کهنسالی بیشتر حاجیان، موجب افزایش بیماری‌های مزمن در حج شده است. افزون بر آن، سالمندان در مقابل بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیر هستند و هنگام ازدحام جمعیت، توانایی کمتری دارند.
بیماری‌های گوارشی
در دوران حج، بیماری‌های گوارشی، مانند دردهای شکمی و اسهال شایع است.[۵۲][۵۳] اسهال مسافرتی نیز،[یادداشت ۱۵] یکی از بیماری‌های گسترده در حج است که ممکن است ۵ یا ۷ روز طول بکشد.[۵۳]
گرمازدگی
گرمازدگی که ناشی از اقامت طولانی مدت در زیر تابش مستقیم خورشید و کم شدن آب بدن و بالا رفتن دمای بدن می‌شود، از بیماری‌های شایع در دوران حج است.[۵۴] گرمازدگی ممکن است با علائم خفیف یا شدید همراه باشد از جمله گرفتگی عضلات، خستگی شدید و ضعف بدن و در نهایت شوک که حاصل از گرمازدگی شدید است.[۵۵] گرمازدگی ممکن است بسیار خطرناک باشد و باید به سرعت مورد توجه و اقدام قرار گیرد و گرنه ممکن است به از دست رفتن جان بیمار منجر شود. برای پیشگیری از این مشکل، آشامیدن مکرر آب و آب‌زدن به سر و صورت، باد زدن، خودداری از رفت و آمد بی‌مورد در آفتاب و در ساعات گرم روز، اجتناب از حضور در ازدحام جمعیت، خودداری از رفت و آمد انفرادی به خصوص هنگامی که احتمال گم‌شدن وجود داشته باشد به حاجیان توصیه می‌شود.[۵۶]
دیگر بیماری‌ها
از دیگر مشکلات شایع جسمی حاجیان در دوره حج، گرفتاری‌های عضلانی و مشکلات استخوانی مانند ضرب دیدگی، پیچ خوردگی و شکستگی استخوان‌ها است که افزون بر فشار جمعیت در زمان ازدحام، از عوارض راه رفتن به مدت طولانی است.[۵۷] اختلالات روانی که ممکن است به دلیل قطع بی موقع داروها، تغییر در موقعیت جغرافیایی و دوری از خانواده و بستگان، تغییر در رژیم غذایی و استرس اتفاق افتد[۵۸] و نیز اختلالات شناختی و عدم شناخت زمان و مکان که در برخی از بیماران مسن دیده می‌شود از دیگر مشکلات شایع حاجیان است.[۵۹] فشارهای ناشی از قطع مواد مخدر برای افراد معتاد، بیماری‌های چشمی، عرق سوز شدن، مشکلات قاعدگی زنان، بیماری‌های پوستی و به خصوص آفتاب سوختگی از جمله دیگر بیماری‌های رایج نزد حاجیان است.[۶۰]
بروز حوادث
بروز حوادث، علت دیگر مرگ و میر در ایام حج است. ازدحام جمعیت از عوامل اصلی حوادث منجر به مرگ و زخمی شدن حاجیان به شمار می‌رود. ازدحام بخصوص در مراسم رمی جمرات از مشکلات رایجی بوده است که بخصوص در سال‌های گذشته جان بسیاری را گرفته است. در سال ۱۴۱۵ق. /۱۹۹۴م. بر اثر ازدحام موجود در رمی جمرات ۲۷۰ تن کشته و ۴۰۰ تن زخمی شدند.[۶۱] حوادث مشابهی در سال‌های ۱۴۱۷ /۱۹۹۷م. ۱۴۱۸/۱۹۹۸م. ۱۴۲۱ق. / ۲۰۰۱ و ۱۴۲۴ق. / ۲۰۰۴ نیز تکرار شد.[۶۲] در صبح روز عید قربان سال ۱۴۲۶ق. / ۱۳۸۲ ش. تراکم جمعیت باعث زیر دست و پا افتادن تعداد زیادی از حجاج در اطراف حوض جمره عقبه شد و ۲۵۱ نفر کشته و بیش از۲۴۰ نفر زخمی شدند[۶۳] از آن زمان تغییرات زیادی در ساختمان جمرات صورت گرفته است تا بتواند بار زیاد حاجیان را تحمل کند. (جمرات)
حوادث غیر مترقبه مانند آتش‌سوزی و تصادف نیز از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان در حج است که به رغم پیشرفت‌های فناوری همچنان وقوع می‌یابد. از نمونه‌های آتش‌سوزی مربوط به آتش‌سوزی در منا در سال۱۹۷۵ میلادی است که به کشته شدن ۲۰۰ نفر انجامید.[۶۴] در سال ۱۹۹۷ میلادی نیز در منا آتش‌سوزی بزرگی به وقوع پیوست که ۳۴۳ نفر را به کام مرگ کشاند و ۱۵۰۰ نفر مجروح بر جای گذارد.[۶۵] تصادف وسایل نقلیه از جمله اتوبوس‌های مسافربری نیز از دیگر عوامل مرگ و میر حاجیان است. در سال۱۴۳۱ق. ۴۳ نفر[۶۶] و ۱۴۳۲ق. ۴۲ نفر[۶۷] و در سال ۱۴۳۳ق. ۲۷ نفر[۶۸] به دلیل حوادث ناشی از تصادفات اتومبیل تنها در فاصله یکم تا پانزدهم ذی الحجه کشته شده‌اند.
در روایات
سفارش‌های اسلامی درباره بهداشت حج، زیرمجموعه توصیه‌هایی قرار می‌گیرند که در متون اسلامی درباره بهداشت فردی و محیطی و نیز بهداشت سفر وجود دارد؛ مانند تطهیر بدن و لباس از آلودگی، مستحب بودن شست و شوی بدن پیش از سفر و همراه داشتن دارو و غذای پاکیزه.[۶۹] برخی از پژوهشگران، بر اهداف بهداشتی برخی از مناسک حج، مانند غسل مستحب در هنگام احرام یا حلق و تقصیر، در کنار دیگر معانی رمزآمیز آن تصریح کرده‌اند.[۷۰] آنچه بخصوص در میان نویسندگان معاصر مورد تأکید است، کارکرد مثبت زیارت خانه خدا و مراسم حج بر حفظ بهداشت روانی افراد است. این نویسندگان با تأکید بر نقش عبادت و راز و نیاز با خداوند در آرامش روانی، کارکرد حج و زیارت را که یکی از برنامه‌های اصلی عبادی در میان مسلمانان است، از این منظر مورد مطالعه قرار داده‌اند.[۷۱]
پانویس
- ↑ لغتنامه دهخدا، ج3، مدخل بهداشت.
- ↑ واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دفتر هشتم.
- ↑ تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139.
- ↑ الکامل فی التاریخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبیده، ص 62-68.
- ↑ پنجاه سفرنامه قاجاری، ج1، ص 596؛ الحجر الصحی فی الحجاز، ص106، 109.
- ↑ موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 118؛ الحج قبل مئه سنه، ص 245-246.
- ↑ موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 115-116.
- ↑ الحج قبل مئه سنه، ص 144؛ الحجر الصحی، ص 158.
- ↑ با من به خانه خدا بیایید، ص 313-314.
- ↑ مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.
- ↑ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.
- ↑ حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.
- ↑ الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.
- ↑ موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاریخ القویم، ج3، ص289.
- ↑ نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.
- ↑ کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،.
- ↑ تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502.
- ↑ اتحاف الوری، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصیل المرام، ج2، ص 834.
- ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ افاده الانام، ج2، ص 459-460.
- ↑ تحصیل المرام، ج2، ص 886- 887.
- ↑ اخبار مکه، ج2، ص 154؛ وفاء الوفاء، ج1، ص 51.
- ↑ نک: الارج المسکی، ص 106؛ تحصیل المرام، ج2، ص 889.
- ↑ اتحاف الوری، ج2، ص 226.
- ↑ اتحاف الوری، ج2، ص 226، 279، 260، 238؛ زهور المقتطفه من تاریخ مکه المشرفه، ص223، تحصیل المرام، ج2، ص761.
- ↑ فرهنگ فارسی عمید، ذیل مدخل وبا.
- ↑ تحصیل المرام، ج2، ص 891؛ الحج قبل مئه سنه، ص142.
- ↑ الحج قبل مئه سنه، ص142.
- ↑ الحجر الصحی فی الحجاز، ص139-164، ص 149-153؛ الحج قبل مئه سنه، ص244.
- ↑ the Hajj Today,p81
- ↑ تحصیل المرام، ج2، ص 896؛ نیز نک: الحج قبل مئه سنه، ص158.
- ↑ the Hajj Today, p70
- ↑ التاریخ القویم، ج1، ص 292-293.
- ↑ the Hajj Today,p 71
- ↑ تحصیل المرام، ج2، ص 887؛ حج قبل مئه سنه، ص 246.
- ↑ الحج قبله مئه سنه، ص 215؛ تحصیل المرام، ج2، ص 888؛ حجر الصحی، ص 70-73.
- ↑ نک :پنجاه سفرنامه قاجاری، ج6، ص 121-122, 124-127.
- ↑ المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 644 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».
- ↑ المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 646 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص 409، ج26، ص 272.
- ↑ ۴۰٫۰ ۴۰٫۱ روزنامه رسمی کشور، مصوبه هیئت وزیران مورخه 28/1/1333.
- ↑ راهنمای سلامت زائران، ص 7-8.
- ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 95.
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص 242-243؛ حج 29، ص370؛ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 68.
- ↑ الکتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 236.
- ↑ الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 558.
- ↑ کتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 330؛ دلیل الحاج الصحی، ص 17-19؛ صحتک فی الحج و العمره، ص 21-22.
- ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین اللمللی ÷زشکی حج و زیارت، ص 17، 34.
- ↑ راهنمای پزشکی حج، ص 17؛ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 26.
- ↑ کتاب الاحصائی السنوی، ص341.
- ↑ کتاب الاحصائی السنوی1432، ص 341؛ بهداشت و ایمنی در حج، ص 3.
- ↑ الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص341.
- ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص26.
- ↑ ۵۳٫۰ ۵۳٫۱ تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.
- ↑ تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 45، راهنمای بهداشت حج، ص 19، 26.
- ↑ میقات حج، شماره 6، ص 193-195.
- ↑ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص23-24.
- ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 19، 16، 34.
- ↑ بهداشت و ایمنی در حج، ص 6, راهنمای پزشکی حج، ص 42-43.
- ↑ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 29.
- ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 34؛ راهنمای پزشکی حج، ص22؛ راهنمای سرامت زائران حج تمتّع، ص 30.
- ↑ Guests Of GOD, P. 11.
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوة، ج2، ص201-202 . Guests Of GOD, p 11
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص453..
- ↑ Hajj journey to the heart of Islam, p. 239
- ↑ Guests Of GOD, P. 11.
- ↑ کتاب الاحصائی السنوی 1431، ص 345؛.
- ↑ کتاب الاحصائی السنوی، 1432، ص 341.
- ↑ کتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 237.
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص 185؛ ندوة الحج الکبری، سلامة الحج، ص 347، 196، 209.
- ↑ حج برنامه تکامل، ص 201.
- ↑ مطالعات اسلام و روانشناسی، شماره 3، ص 47، «اثر بخشی مناسک حج بر سلامت روانی حجاج»؛ کتاب خلاصه مقالات همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص32.
- ↑ بیابان‌های جزیرة العرب ، جای مناسبی برای پراکنده شدن قبیله‌های بیابان‌نشین بود، که بیشتر به راهزنی از کاروان‌های تجاری و کاروان حاجیان می‌پرداختند.
- ↑ که بدن حاجیان را پذیرای بیماری‌ها می‌کرد.
- ↑ به‌ویژه برای کسانی که در سرزمین‌های سردسیر زندگی می‌کردند.
- ↑ فاضلاب منازل به چاه‌هایی در کوچه‌ها می‌ریختند که در طول سال چند بار تخلیه می‌شدند.
- ↑ آنچه در دوران جدید، بویژه در زبان فارسی با عنوان وبا شناخته می‌شود، نوعی بیماری عام و فراگیر بوده که از ویروس ویبریو کولیرا (Vibrio cholerae) ناشی می‌شده و به اسهال شدید و کاهش سریع آب بدن می‌انجامد. در زبان عربی این بیماری را به «کولیرا» نیز می‌نامیده‌اند.
- ↑ بیماری عفونی واگیردار با علائمی چون اسهال و استفراغ شدید، کند شدن نبض، و دردهای عضلانی که معمولاً از طریق آب و سبزیجات آلوده سرایت می‌کند. (کُلِرا).
- ↑ Dengue fever
- ↑ در زبان عربی به آن «أبو الرُّکَب» گفته می‌شد.
- ↑ مدیریة الصحة العامة و الاسعاف.
- ↑ بر پایه آمارهایی در سال‌های ۱۴۳۳ و ۱۴۳۲ق.
- ↑ از یکم تا ۱۵ ذی حجه.
- ↑ در سال ۱۴۳۰ق. (۲۰۰۹م) در مکه ۶۴۶ تن و در مدینه ۲۷۳ تن، در سال ۱۴۳۱ق. (۲۰۱۰م) در مکه ۷۱۷ و در مدینه ۳۲۷ تن، در سال ۱۴۳۲ق. (۲۰۱۱م) در مکه ۸۷۲ تن و در مدینه ۲۷۱ تن و در سال ۱۴۳۳ق. (۲۰۱۲م) در مکه ۵۴۱ و در مدینه ۴۴ تن از حاجیان جان خود را از دست داده‌اند.
- ↑ که در کشورهای جنوب شرق آسیا رواج دارد.
- ↑ سینه پهلو.
- ↑ حاصل از تغییر مکان زندگی و ناآشنایی با عوامل بیماری‌زا در مکان جدید است.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج/ بهداشت.
- اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
- اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله ازرقی، تحقیق رشدی الصالح ملحس، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
- الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی بن عبدالقادر الطبری (م.۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
- افاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، عبدالله بن محمد الغازی (م.۱۳۶۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۳۰ق.
- با کاروان صفا در سال ۸۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
- با من به خانه خدا بیایید، محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، شرکت طبع کتاب، ۱۳۴۰ش.
- پنجاه سفرنامه حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
- تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- تحصیل المرام فی اخبار ال‍ب‍ی‍ت الحرام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و مکه و ال‍ح‍رم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام، محمد بن احمد الصباغ (م.۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
- تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، حسین حاجیان فر، سارا طهماسبی، زهره کدخدایی، اصفهان، انتشارات آبی روشن، ۱۳۸۸ش.
- حج برنامه تکامل، سید محمد ضیاء طباطبایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
- الحج قبل مئه سنه ال‍رح‍ل‍ه ال‍س‍ری‍ه ل‍ل‍ض‍اب‍ط ال‍روس‍ی عبدالعزیز دولتشین الی مکه ال‍م‍ک‍رم‍ه ۱۸۹۸–۱۸۹۹، عبدالعزیز دولتشین، به کوشش نعیم ریزفان، بیروت، دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه، ۱۴۱۴ق.
- الحجر الصحی فی الحجاز، جلودن صاری یلدز، ترجمه به عربی عبدالرازق برکات، ریاض، ۱۴۲۲ق.
- درب زبیدة طریق الحج من الکوفه الی مکه المکرمة، سعد عبدالعزیز سعد الراشد، الریاض، دارالوطن، ۱۴۱۴ق.
- دلیل الحاج الصحی، وزارة الصحه (اداره العامه للاعلام الصحی)، ریاض، وزارة الصحه، ۱۴۳۰ق.
- راهنمای پزشکی حج، پیمان ادیبی، مصطفی قانعی، اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اصفهان، ۱۳۷۵ش.
- راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، مرکز پزشکی حج و زیارت، تهران، سازمان حج و زیارت.
- روزنامه رسمی کشور، سایت قوه قضاییه (www.dastour.ir)
- صحتک فی الحج و العمره، حسان شمسی باشا، دمشق، دارالقلم، ۲۰۰۷م.
- کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۱ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
- کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۲ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
- کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۳ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
- کتاب خلاصه نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، تهران، ۱۳۹۱ش.
- مجموعه رسائل خطی فارسی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
- مطالعات اسلام و روانشناسی (دو فصلنامه)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
- المملکه العربیه السعودیه فی مائه عام، دراسات و بحوث، ج۱۰ الامن و الصحه، داره الملک عبدالعزیز، ریاض، ۱۴۲۸ق.
- موسوعة مراه الحرمین، ایوب صبری پاشا، قاهره، دارالافاق العربیه، ۲۰۰۴م.
- میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
- ندوة الحج الکبری، السلامة فی الحج، وزاره الحج، ریاض، وزاره الحج، ۱۴۳۱ق.
- وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (-۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
- من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- Guests of GOD، Robet Bianchi ،New York، Oxford university press، 2004.
- Hajj: Journey to the Heart of Islam،Venetia Porter، British Museum Press، 2012.
- the Hajj Today، F. E. Peters، New Jersey، Princeton University Press، 1994.