رمی

ترتیب اعمال حج تمتع

عمره تمتع

۱ شوال تا ۹ ذوالحجه

احرام در میقات • طواف • نماز طواف • سعی • تقصیر

حج

نهم ذوالحجه

احرام در مکه • وقوف در عرفات

شب دهم

وقوف در مشعر

روز دهم

رمی جمره عقبه • قربانی • حلق یا تقصیر

شب یازدهم

بیتوته در منا

روز یازدهم

رمی جمرات سه‌گانه

شب دوازدهم

بیتوته در منا

روز دوازدهم

رمی جمرات • طواف زیارت • نماز طواف • سعی • طواف نساء • نماز طواف نساء

رَمْی به معنای پرتاب سنگ به جمره، به دو عمل رمی جمره عقبه و رمی جمرات سه‌گانه گفته می‌شود، که از اعمال واجب حج هستند. رمی جمره عقبه در روز عید قربان، و رمی جمرات در روزهای ۱۱ و ۱۲ ذی‌حجه انجام می‌شود.

تعداد سنگ‌ها برای هر جمره هفت سنگ است که بنا بر فقه شیعه باید از حرم جمع‌آوری شده باشد. فقیهان شیعه، نیت و قصد خالصانه را از واجبات رمی دانسته اند. به نظر همه مذاهب اسلامی، هر کدام از سنگ‌ها باید با پرتاب جداگانه به جمره برخورد کند. مستحب است حج‌گزار هنگام پرتاب هر سنگ تکبیر بگوید.

مفهوم‌شناسی

واژه «رَمْی» به معنای پرتاب کردن است، که در اجسام مانند تیر و سنگ به ‌کار می‌رود. مشتق این واژه در قرآن نیز به معنای پرتاب تیر به‌کار رفته است.

رمی، در کتاب‌های فقهی در کتاب الحج، در بخش اعمال حج بحث شده است.

رمی جمره عقبه در عید قربان

رمی جمره عقبه، اولین عمل واجب از مناسک منا است که در آن حج‌گزار هفت عدد ریگ به جمره عقبه می‌زند. جمره عقبه آخرین جمره از بین جمرات سه‌گانه است که در سرزمین منا قرار دارد.

زمان

در فقه شیعه، زمان رمی جمره عقبه از طلوع آفتاب تا غروبِ روز عید قربان است؛ ولی کسانی که از رمی در روز معذورند، می‌توانند شب انجام دهند. زنان که شب عید در مشعر وقوف اضطراری می‌کنند و وارد منا می‌شوند، می‌توانند همان شبِ عید رمی کنند.

فقیهان مذاهب چهارگانه اهل سنت، رمی جمره عقبه پس از طلوع خورشید تا ظهر را مستحب دانسته‌اند؛ ولی درباره زمان مجاز آن اختلاف‌نظر دارند. حنبلی‌ها آغاز وقتِ رمی را پس از نیمه‌شب دانسته‌اند. به نظر آنها، اگر حج‌گزار رمی را تا شب به تأخیر اندازد، تکلیفی نداشته و کفاره بر عهده او نیست. حنفی‌ها، زمان مجاز رمی جمره عقبه را از فجر روز عید قربان تا غروب آن دانسته‌اند.

به فتوای فقیهان شافعی، اگر پس از نصف شب عید نیز رمی شود کافی است و چنانچه حج‌گزار تا غروب رمی نکند و شب یا روز بعد رمی کند، تکلیفی نداشته و کفاره بر عهده او نیست. در فقه مالکیه، وقت رمی جمره عقبه، از طلوع فجر تا ظهر است و تأخیر بعد از ظهر جز برای بیماران یا کسی که فراموش کرده‌ جایز نیست؛ ولی اگر تا غروب رمی کرد، کفاره واجب نیست.

فقیهان اهل سنت تکرار تلبیه را تا رمی جمره عقبه مستحب می‌شمرند و معتقدند وقتی آغاز به رمی جمره کرد، باید تلبیه را قطع کند.

رمی جمره‌های سه‌گانه در ۱۱ و ۱۲ ذی‌حجه

یکی از اعمال حج، رمی جمرات سه‌گانه (جمره اولی، جمره وسطی، جمره کبری یا عقبه) در سرزمین منا است. این عمل غیر از عمل رمی جمره عقبه در روز عید قربان است.

زمان

بر پایه فقه شیعه، احکام مربوط به زمان رمی جمره‌های سه‌گانه، چنین است:

• زمان رمی جمرات سه‌گانه، روزهای ۱۱ و ۱۲ ذی‌حجه است و در این دو روز باید در فاصله طلوع تا غروب آفتاب انجام شود.
• اگر حاجی رمی را فراموش کند، باید روز بعد آن را قضا کند.
• رمی جمرات باید در روز انجام داده شود؛ ولی کسی که از رمی در روز معذور باشد، می‌تواند در شب به‌جا آورد.
• بانوان نیز رمی روزهای ۱۱ و ۱۲ ذی‌حجه را باید روز انجام دهند، مگر آن‌که عذری داشته باشند.

به اتفاق همه مذاهب چهارگانه اهل‌سنت، وقت رمی جمرات سه‌گانه در روزهای ۱۱ و ۱۲ ذی‌الحجه، از زمان زوال خورشید (ظهر شرعی) تا غروب آفتاب است؛ البته برخی از فقیهان معاصر اهل سنت، فتوا به جواز شروع رمی جمرات از طلوع آفتاب داده‌اند. علت این فتوا، ازدحامی است که پس از زوال خورشید به وجود می‌آید.

ترتیب‎

بر پایه فقه شیعه، مالکی، شافعی و حنبلی، ابتدا باید به جمره اولی، سپس وسطی و در پایان به جمره عقبه، سنگ زده شود و مراعات این ترتیب لازم است. مذهب حنفیه رعایت ترتیب را سنّت دانسته است.

سنگ‌ها

سنگ‌هایی که حاجی برای عمل رمی انتخاب می‌کند در منابع فقهی دارای اندازه و ویژگی‌های خاصی دانسته شده است.

اندازه و ویژگی

بر پایه فقه شیعه، سنگ‌ها باید ریگ باشد و به غیر ریگ؛ مانند کلوخ و خَزَف (سفال) صحیح نیست. سنگ‌ها از جهت اندازه باید مانند شن، ریز نباشد و زیاد بزرگ هم نباشد.

در نظر فقیهان اهل سنت نیز، رمی کردن با غیرسنگ مانند کلوخ و سفال جایز نیست؛ به جز حنفی‌ها که رمی با آنچه را تیمّم بر آن صحیح است جایز دانسته‌اند. مذاهب اهل سنت، رمی با طلا و سنگ‌های گرانبها را جایز ندانسته‌اند.

به فتوای فقیهان مذاهب اهل سنت (به جز حنبلیه)، مستحب است سنگ‌ها به اندازه باقلا (کوچکتر از فندق و بزرگتر از نخود) باشد.

شمار

بر پایه همه مذاهب اسلامی، تعداد سنگ‌هایی که باید به هر جمره اصابت کند هفت عدد است؛ بنابراین، حج‌گزار در روز عید قربان هفت سنگ به جمره عقبه می‌زند و روز ۱۱ ذی‌حجه نیز هفت سنگ به جمره اولی، هفت سنگ به جمره وسطی و هفت سنگ به جمرهٔ عقبه؛ که ۲۱ سنگ می‌شود و همین تعداد (۲۱ سنگ) را در روز دوازدهم نیز تکرار می‌کند.

از احمد بن حنبل نقل شده که او، پنج سنگ را کافی شمرده است.

محل گردآوری

بر پایه فقه شیعه، باید سنگریزه‌ها از حرم مکی باشد، البته از مسجدالحرام یا مسجد خیف جایز نیست و مستحب است از مزدلفه برداشته شود.

مذاهب چهارگانه اهل سنت، جمع‌آوری سنگ‌ها از هر مکانی را جایز دانسته‌اند؛ البته حنفی‌ها برداشتن از سنگ‌های کنار جمره را مکروه دانسته‌اند. مالکی‌ها، استفاده از سنگ‌های مسجدالحرام را سزاوار ندانسته و جمع‌آوری سنگ از مزدلفه را مستحب دانسته‌اند.

بکر بودن

به نظر مذاهب حنبلیه، مالکیه و بیشتر فقیهان شیعه، باید سنگ‌ها بکر باشد. یعنی پیش‌تر برای رمی از آن استفاده نشده باشد. حنفی‌ها و شافعی‌ها، استفاده از سنگی را که پیش‌تر رمی شده مکروه دانسته‌اند.

مباح بودن

بر اساس فقه شیعه، سنگ‌ها باید مباح (غیرغصبی) باشند. در مذاهب چهارگانه اهل سنت به این شرط تصریحی نشده است.

واجبات

واجبات رمی چنین است:

• نیت: بر پایه فقه شیعه، رمی از عبادات است و باید با قصد قربت و بدون ریا انجام شود. در منابع فقهی اهل سنت، به لزوم نیت خالصانه به عنوان یکی از واجبات رمی اشاره‌ای نشده است.
• پرتاب سنگ‌ها: بر پایه همه مذاهب اسلامی، باید سنگ‌ها را پرتاب کند؛ پس اگر جلو برود و سنگ بگذارد کافی نیست.
• اصابت به جمره: بر پایه همه مذاهب اسلامی، سنگ‌ها باید به جمره برخورد کند. بر پایه فقه شیعه، اگر سنگ با برخورد به جایی یا با برخورد به سنگ دیگران به جمره برخورد کند کافی نیست. در فقه شیعه، لازم نیست سنگ‌ها پشت سر هم بخورد، پس اگر مثلاً دو عدد از آن‌ها به جمره بخورد و سومی نخورد، چهارمی اگر به ستون بخورد، سنگ سوم محسوب می‌شود.
• پرتاب جداگانه: بر پایه همه مذاهب اسلامی، سنگ‌ها باید به تدریج و یکی پس از دیگری پرتاب شود؛ پس اگر چند سنگریزه را با هم به جمره بزند کافی نیست و یک بار حساب می‌شود.

مستحبات

برخی از مستحبات رمی چنین است:

• بر اساس فقه شیعه، طهارت هنگام رمی مستحب است.

• طبق فقه شیعه، مستحب است میان رمی‌کننده و جمره عقبه ده یا پانزده ذراع فاصله باشد و در جمره اولی و وسطی کنار جمره بایستد. حنفی‌ها فاصله میان رمی‌کننده و جمره عقبه را پنج ذراع گفته‌اند. در فقه حنبلی، حنفی و شافعی، مستحب است حاجی پس از رمی، کنار جمره عقبه توقف نکند.

• فقه شیعه، پشت به قبله رمی کردنِ جمره عقبه را مستحب دانسته است. در مقابل، حنبلی‌ها و مالکی‌ها، رو به قبله رمی کردنِ جمره عقبه را مستحب دانسته‌اند. به گفته شیعیان، در رمی جمره اولی و وسطی مستحب است رمی‌کننده رو به قبله باشد.

• در فقه شیعه، مستحب است حاجی سنگ بر انگشت ابهام بگذارد و با ناخن سبابه پرتاب کند. در فقه حنفیه، پرتاب با سر انگشتان مستحب دانسته شده است.
• بر پایه همه مذاهب اسلامی، تکبیر گفتن هنگام پرتاب سنگ مستحب است.
• در فقه شیعه مستحب است هنگامی که سنگ‌ها را در دست گرفته و آماده رمی است، این دعا را بخواند:‌ « اَللَّهُمَّ هَذِهِ حَصَياتی فَاَحْصِهِنَّ لی وَ اِرْفَعْهُنَّ لی فی عَمَلی؛ خداوندا! اين است سنگريزه‌هايم، آنها را برايم احصا، و در نامه عملم ثبت کن.»

شکیات

بر پایه فقه شیعه، احکام مربوط به شک در رمی چنین است:

• اگر حاجی شک کند، ریگی که پرتاب کرده به جمره خورده یا نه، باید ریگ دیگری بزند.
• اگر شک کند هفت سنگ زده یا کمتر، باید آن‌قدر بزند تا مطمئن شود هفت عدد از آن‌ها به جمره خورده است.
• اگر بعد از فارغ شدن از رمی و رفتن از محل رمی، شک کرد هفت سنگ زده یا نه، اگر قبل از آن یقین داشته هفت عدد زده، به شک خود اعتنا نکند.

جستارهای وابسته

• جمرات

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه مناسک حج، محمدحسین فلاح‌زاده، تهران، مشعر، ۱۳۸۹ش؛ کتاب درآمدی بر فقه مقارن، مصطفی جعفر پیشه فرد، تهران، بعثه مقام معظم رهبری، معاونت امور روحانیون، ۱۳۸۸ش؛ و کتاب حج و عمره در آینه فقه مقارن، مقدادی، محمدعلی، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش. است.

• ادعیه و آداب مکه مکرمه، مرکز تحقیقات حج، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۶ش.
• بدائع الصنائع (الفقه‌الحنبلی)، الکاشانی، علاءالدین بن مسعود، المصادر الفقهیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• تذکرة الفقها، علّامهٔ حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، محقق حلّی، نجم الدین جعفر بن حسن، تهران، منشورات الأعلمی، ۱۳۸۹ق.
• الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، شهید اول، شیخ محمد بن مکی العاملی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
• الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، الشهید الثانی، شیخ زین‌الدین العاملی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
• الصحاح:‌تاج اللغة و صحاح العربیة،‌ جوهری، اسماعیل بن حماد، تصحیح عطار، احمد عبدالغفور، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۳۷۶ق.
• الکافی فی فقه ابن حنبل (الفقه الحنبلی)، ابن قدامه، عبداللّٰه بن احمد، المصادر الفقهیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• الکافی فی فقه اهل المدینه، النمری القرطبی، یوسف بن عبداللّٰه (الفقه‌المالکی)، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• کتاب الخلاف فی الفقه، شیخ طوسی، ابوجعفر، محمد بن الحسن، تهران، ۱۳۷۷ش.
• فقه السنه، السید سابق، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۱۹ق.
• الفقه علی المذاهب الأربعه، الجزیری، عبدالرحمان، دارالفکر، بیروت، لبنان، ۱۴۲۴ق.
• الفقه علی المذاهب الخمسه، المغنیه، محمدجواد، قم، مؤسسة دارالکتاب الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• الفقه الإسلامی و أدلته، وهبة الزحیلی، دمشق، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
• المدونه (الفقه‌المالکی)، مالک بن انس، روایه کنون بن سعید، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، حسین بن محمد، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۲ق.
• المقنع (الفقه الحنبلی)، المصادر الفقهیه، ابن قدامه، عبداللّٰه بن احمد، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• مناسک حج با حواشی مراجع، امام خمینی، سید روح اللّٰه، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۵ش.
• مناسک حج، مطابق با فتاوای حضرت آیت الله العظمی امام خمینی قدس سره، با حواشی مراجع معظم تقلید و استفتائات جدید، امام خمینی، مشعر، تهران، ۱۳۹۲ش.