حلق و تقصیر

حلق به معنای تراشیدن سر، و تقصیر به معنای کوتاه کردن قدری از مو یا ناخن، یکی از اعمال حج و عمره است.

بر پایه فقه شیعه، مردان در حج با شرایطی موظف به حلق هستند. آنها در عمره تمتع موظف به تقصیر و در عمره مفرده بین حلق و تقصیر مختارند. مذاهب اهل سنت، مردان را در عمره تمتع نیز، بین حلق و تقصیر مختار دانسته‌اند. زنان بر پایه همه مذاهب اسلامی موظف به تقصیرند.

حلق یا تقصیر در عمره پس از سعی، و در حج، روز عید قربان انجام می‌شود. مذاهب اهل سنت، دو روز پس از عید قربان را نیز زمان حلق یا تقصیر دانسته‌اند. حلق و تقصیر در عمره، مکان خاصی ندارد؛ ولی در حج بر پایه فقه شیعه، منا و بر پایه مذاهب اهل سنت، حرم است.

مفهوم‌شناسی

«حلق» به معنای تراشیدن موهای سر و «تقصیر» به معنای کوتاه کردن قدری از مو و ناخن است. حلق یا تقصیر، یکی از مناسک منا در حج واجب، آخرین عمل در عمره تمتع و یکی از اعمال عمره مفرده است.

احکام کلی

• در فقه شیعه، شروع کردن حلق از جانب راستِ جلوی سر مستحب دانسته شده است. به فتوای برخی از فقیهان مذاهب چهارگانه اهل سنت، رو به قبله نشستن، تکبیر گفتن و به جا آوردن دو رکعت نماز پس از حلق، از دیگر مستحبات حلق است.
• به فتوای فقیهان شیعه، برای تقصیر باید قدری از موی سر یا ریش یا شارب کوتاه شود و احتیاط آن است که اکتفا به کوتاه کردن ناخن نشود. در فقه حنبلیه، اگر به اندازه سر انگشت یا کمتر، از مو کوتاه شود کافی دانسته شده است. در فقه حنفیه، مقداری بیشتر از سر انگشت و در شافعیه همین که صدق کوتاه کردن مو کند کافی است. در فقه مالیکه، زنان باید به اندازه سر انگشت، مو را کوتاه کرده و مردان از نزدیکی ریشه مو، تمام سر را کوتاه کنند.
• در فقه شیعه، تقصیر از عبادات است و باید به‌قصد قربت و به نیت یکی از اعمال حج یا عمره انجام داده شود.
• به نظر شیعیان، لازم نیست انسان خودش مو یا ناخن را بچیند، پس دیگران هم می‌توانند برایش تقصیر کنند، ولی خودش باید نیت کند.
• به فتوای فقهیان شیعه، کسی که خودش تقصیر نکرده، نباید موی شخص دیگری را بچیند، چون هنوز مُحرم است و زدودن مو، حتی از بدن دیگران از مُحرّمات احرام است؛ بنابراین افرادی که خودشان تقصیر نکرده‌اند نمی‌توانند برای دیگران تقصیر کنند؛ ولی چیدن ناخنِ شخص دیگر اشکال ندارد.

در عمره تمتع

زمان و مکان

به فتوای فقیهان شیعه، تقصیر در عمره تمتع، باید پس از سعی باشد؛ البته لازم نیست فوراً تقصیر کند؛ ولی تا وقتی که تقصیر نکرده است، هیچ‌کدام از محرمات احرام بر او حلال نمی‌شود. به فتوای دیگر مذاهب اسلامی نیز، تقصیر یا حلق پس از سعی باید انجام شود.

تقصیر در عمره، مکان معینی ندارد، گرچه اکنون متعارف است که پس از تمام شدن سعی، روی مروه تقصیر می‌کنند. در کنار مروه محوطه‌ای مسقف اضافه شده است برای افرادی که سعی‌شان به‌پایان می‌رسد و برای تقصیر توقف می‌کنند، تا محل دور زدن مردم بر مروه شلوغ نباشد.

احکام

برخی از احکام تقصیر در عمره تمتع چنین است:

• حلق یا تقصیر: به فتوای فقهیان شعیه، زنان باید تقصیر کنند و تقصیر بر مردان واجب و تراشیدن سر (حلق) جایز نیست. بر پایه مذاهب چهارگانه اهل سنت، در عمره تمتع، مردان میان حلق و تقصیر اختیار دارند؛ البته حلق برای مردان برتر دانسته شده است.
• بیرون آمدن از احرام: بنا بر فقه شیعه، با تقصیر، اعمال عمره تمتّع به‌پایان رسیده و کارهایی که به‌سبب احرام حرام شده بود حلال می‌شود. به گفته فقیهان مالیکه نیز، حاجی با حلق یا تقصیر از احرام خارج می‌شود. بر پایه مذهب حنبلیه و حنفیه، متمتّعی که سوق هدی نکرده، باید با حلق یا تقصیر از احرام خارج شود؛ ولی متمتعی که سوق هدی کرده، نمی‌تواند با حلق یا تقصیر از احرام بیرون آید و در فاصله میان اعمال عمره تمتع و حج تمتع، محرم می‌ماند. در مذهب شافعیه دو قول وجود دارد. بر پایه قول اول، حج‌گزار با حلق یا تقصیر از احرام خارج می‌شود و حلق بهتر است. بر پایه قول دوم، حلق یا تقصیر از واجبات نیست و حج‌گزار با سعی، از عمره خارج می‌شود.

احکام فاصله بین تقصیر تا احرام

به فتوای فقیهان شیعه، در فاصله بین تقصیرِ عمره تمتّع تا احرامِ حج، برخی کارها بر حاجیان حرام و برخی کارها مستحب است:

محرمات

• به‌جای آوردن عمره مفرده؛
• تراشیدن سر (حلق)؛
• بیرون رفتن از شهر مکه، (به فتوای برخی از مراجع تقلید شیعه، بیرون رفتن به شرط آن‌که مطمئن است برای اعمال حج می‌تواند بازگردد جایز است.)
• کندن و بریدن درخت و گیاه حرم؛
• شکار، حتی کشتن ملخ و مانند آن.

مستحبات

• تلاوت قرآن (چنانچه بتوانند یک دور کامل قرآن را در مکه بخواند، ثواب زیادی دارد)؛
• طواف مستحب؛
• نماز در مسجدالحرام و سایر مسجدهای معتبر مکه؛
• زیارت قبور اولیای مدفون در قبرستان ابوطالب.

در عمره مفرده

بر پایه همه مذاهب اسلامی، در عمره مفرده، زنان باید تقصیر کنند؛ ولی مردان میان حلق و تقصیر اختیار دارند؛ البته حلق برای مردان برتر دانسته شده است. (بر خلاف عمره تمتع که بر پایه مذهب شیعه، حلق در آن جایز نیست.) دیگر احکام حلق و تقصیر در عمره مفرده، مانند احکام حلق و تقصیر در عمره تمتع است (به جز احکام فاصله تقصیر تا احرام).

در حج

حلق یا تقصیر یکی از مناسک منا است که انجام آن بر حج‌گزار واجب است. این عمل، در هر سه نوع حج واجب (تَمتّع، اِفراد و قِران)، واجب شمرده شده است.

افراد موظف به حلق

بر پایه فقه شیعه، کسانی که باید سر بتراشند عبارتند از:

• کسی که سال اول حج او (صروره) باشد، چه واجب یا مستحب، و چه برای خودش یا برای دیگری؛ (به فتوای برخی از فقیهان شیعه، حلق برای چنین فردی احتیاط واجب و به فتوای برخی احتیاط مستحب است)
• کسی که موی خود را به‌منظوری چسبانده باشد؛
• کسی که موی سر را جمع کرده و به هم پیچیده و گره زده و بافته باشد.

بر پایه مذاهب چهارگانه اهل سنت، در حج، مردان میان حلق و تقصیر اختیار دارند؛ البته حلق برای مردان برتر است.

افراد موظف به تقصیر

بر پایه فقه شیعه، کسانی که باید تقصیر کنند، عبارتند از:

• بانوان، و اگر حلق کنند کافی نیست؛
• کسانی که موی سر ندارند.

در فقه حنفیه، واجب است شخصی که موی سر ندارد تیغ بر سر بکشد. دیگر مذاهب اهل سنت، این کار را برای وی مستحب دانسته‌اند.

زمان

زمان حلق یا تقصیر در حج، روز عید قربان، از طلوع تا غروب آفتاب است؛ ولی برخی از فقیهان شیعه، تأخیر آن تا روز سیزدهم ذی‌الحجه را جایز می‌دانند و نیز برخی از فقیهان، حلق در شب را برای کسی که در روز موفق به این عمل نشده است کافی می‌دانند.

در فقه حنبلیه و شافعیه، تأخیر حلق از ایام نحر جایز دانسته شده است؛ ولی در فقه حنفیه و مالکیه، حلق باید در ایام نحر انجام شود و به باور حنفی‌ها در صورت تأخیر از آن، باید گوسفند کفاره داده شود.

به گفته فقیهان شیعه، تقصیر یا حلق در حج تمتع و قران، باید به ترتیب پس از رمی جمره عقبه و قربانی انجام شود. در حج افراد که قربانی واجب نیست، باید حلق، پس از رمی جمره عقبه انجام شود. البته اگر این ترتیب رعایت نشود، اعاده آن لازم نیست.

در فقه حنبلیه و شافعیه، رعایت ترتیب (رمی جمره قبه، قربانی و حلق یا تقصیر) سنّت دانسته شده و اگر مراعات نشد، موجب کفاره نیست؛ ولی در فقه حنفیه، اگر پیش از قربانی یا رمی حلق کند، باید گوسفند کفاره دهد. در فقه مالکیه، اگر پیش از رمی، حلق شود، باید فدیه داده شود.

مکان

به گفته فقیهان شیعه، حلق یا تقصیر باید در منا انجام پذیرد و در بیرون منا صحیح نیست؛ بنابراین، کسانی که برای قربانی به کشتارگاه رفته یا به جهتی دیگر از منا خارج شده‌اند باید توجه داشته باشند که برای حلق یا تقصیر باید به منا برگردند. کسی که نمی‌تواند برای حلق یا تقصیر به منا برود، باید هرجا که هست حلق یا تقصیر کند و موی خود را به منا بفرستد.

مذاهب چهارگانه اهل سنت، در مورد مکان حلق و تقصیر، منا را شرط نمی‌دانند و معتقدند همین که در حرم باشد کافی است.

احکام

در فقه شیعه و مالکیه، با حلق یا تقصیر در حج تمتع، تمام محرمات احرام حلال می‌شود، به‌جز بوی خوش و زن. در دیگر مذاهب اسلامی، با حلق یا تقصیر همه محرمات احرام، حتی بوی خوش حلال می‌شود و تنها حرمت زن باقی می‌ماند. به نظر شافعی‌ها، حرمت زن پس از حلق یا تقصیر اختصاص به آمیزش دارد و اما دیگر التذاذهای جنسی با حلق یا تقصیر حلال می‌شود.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه مناسک حج، محمدحسین فلاح‌زاده، تهران، مشعر، ۱۳۸۹ش؛ و کتاب درآمدی بر فقه مقارن، مصطفی جعفر پیشه فرد، تهران، بعثه مقام معظم رهبری، معاونت امور روحانیون، ۱۳۸۸ش. است.

• بدائع الصنائع (الفقه الحنبلی)، المصادر الفقهیه، علاءالدین بن مسعود الکاشانی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، ابن رشد (الحفید)، محمد بن احمد، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۱ق.
• علّامهٔ حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، تذکرة الفقها، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، قم، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• رسائل للحجاج والمعتمرین، الیحیی، شیخ یحیی بن ابراهیم، دارالمسلم، ریاض، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
• الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، الشهید الثانی، شیخ زین‌الدین العاملی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
• فقه السنه، السید سابق، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۱۹ق.
• الفقه علی المذاهب الخمسه، محمدجواد المغنیه، قم، مؤسسة دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
• الکافی فی فقه ابن حنبل (الفقه الحنبلی)، المصادر الفقهیه، (ابن قدامه) عبداللّٰه بن احمد بن قدامه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• الکافی فی فقه اهل المدینه (الفقه المالکی)، النمری القرطبی، یوسف بن عبدالله، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• کتاب الخلاف فی الفقه، شیخ طوسی، محمد بن الحسن، تهران، ۱۳۷۷ش.
• المصادر الفقهیه، علی‌اصغر مروارید، بیروت، دارالتراث، ۱۴۱۹ق.
• مختصر المزنی (الفقه‌الشافعی)، اسماعیل بن یحیی المصری المزنی، بیروت، بی‌نا، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• المقنع (الفقه الحنبلی)، المصادر الفقهیه، ابن قدامه، عبدالله بن احمد، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• مناسک حج با حواشی مراجع، سید روح‌الله خمینی، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۵ش.
• المهذّب (الفقه‌الشافعی)، الشیرازی، ابراهیم بن محمد، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• الهدایه (الفقه‌الحنبلی)، المرغینانی، علی بن ابی تیر، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.