تغذیه در حج
تغذیه در حج، به معنای تهیه غذا و اطعام حاجیان است و امروزه با افزایش تولید گندم در عربستان و واردات منظم مواد اولیه و مصنوعات غذایی، وضعیت مطلوبی دارد.
تغذیه حج‌گزاران ایرانی بر عهده سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران بوده و غذا در آشپزخانه‌های متمرکز در مکه و مدینه آماده و به هتل‌ها منتقل می‌شود. برخی از مواد غذایی از عربستان و برخی از ایران تهیه شده و به عربستان منتقل می‌شود. ایران، تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حاجیان را به صورت متمرکز انجام می‌دهد. در برخی کشورها، امور تغذیه بر عهده دولت و در برخی دیگر،شرکت‌های سیاحتی و گاه خود حاجیان عهده‌دار تهیه غذا هستند.
پیشینه تغذیه در حج، به پیش از اسلام بازمی‌گردد. تهیه غذا در گذشته بر عهده خود حج‌گزار یا حمله‌دار بود. مواد غذایی اولیه مانند گندم در دو شهر مکه و مدینه کم کشت می‌شد و از راه تجارت یا کمک حکومت مرکزی و دیگر حکومت‌های منطقه تأمین می‌شد.
پیش از اسلام، در مکه، در موسم حج، میان حاجیان غذای رایگان پخش می‌شد. این کار پس از اسلام تا اوائل سده دهم قمری میان حاکمان اسلامی ادامه داشت. از زمان حضرت محمد(ص) در مدینه، پخش غذای رایگان میان مسافران تهی‌دست آغاز شد و تا برهه‌هایی از دوره عثمانی ادامه داشت. امروزه نیز، در برخی ایام حج، از سوی نیکوکاران یا برخی مؤسسات، غذای رایگان پخش می‌شود. در سال ۱۳۹۲ش. طولانی‌ترین سفره افطار در ماه رمضان در مسجدالحرام برقرار شد.
پیشینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
تهیه غذا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در گذشته، فراهم کردن خوراک، در طول مسیر حج، بر عهده خود حج‌گزار بود. در برخی موارد نیز، بر پایه قراردادی، به حمله‌دار واگذار می‌شد.[۱] غذاها و غذاخوری‌ها، بهداشت مناسبی نداشتند؛ از این رو حاجیان، بیشتر غذا را بدون گوشت، بسته‌بندی کرده و همراه خود می‌بردند.[۲] گاهی کاهش نقدینگی حج‌گزار و کاهش آذوقه در دو شهر مکه و مدینه، تهیه غذای خوب و بهداشتی را سخت کرده و زمینه بیماری حاجی را فراهم می‌کرد.[۳]
مواد غذائی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
کشاورزی در حرمین، در سده‌های آغازین هجری قمری کم بود و مواد غذائی مانند گندم، از راه تجارت تأمین می‌شد.[۴] حکومت مرکزی و حکومت‌های مناطق مختلف، در تأمین مواد غذائی کمک می‌کردند.[۵] برای نمونه، موقوفات و صدقاتی از مصر،[۶] از سوی ممالیک،[۷] ایوبیان[۸] و عثمانیان[۹] برای مردم مکه[۱۰] یا تهی‌دستان آن شهر[۱۱] فرستاده می‌شد. آذوقه‌های فرستاده شده، در دوره‌های مختلف، با نام‌هایی مانند دشیشه[۱۲] و گندم مرادیه[۱۳] شهرت یافته بود. افزون بر این، صلاح الدین ایوبی، ناصر محمد بن قلاوون و ملک منصور[یادداشت ۱] امیران مکه را از دریافت مالیات از حاجیان منع کرده و به جای آن، همه ساله برابرِ ارزش آن، گندم به مکه می‌فرستادند.[۱۴]
خود حج‌گزاران نیز، بخشی از آذوقه خود را برای مسیر و اقامت در حرمین همراه می‌آوردند. در این زمینه، برخی سفرنامه‌نویسان مواد غذایی خاصی را سفارش می‌کردند که برخی از آنها عبارتند از: مایعات و میوه‌جات پخته،[یادداشت ۲] آب لیمو، نان خشک و کم‌روغن،[۱۵] برنج، آلوی خشک، روغن، عدس، باقالی، سرکه شیره و سکنجبین.[۱۶]
در سده‌های یازدهم و دوازدهم قمری، کشاورزی و تولید گندم در مناطق مختلف عربستان از جمله مدینه رایج شد و در کنار خرما یکی از محصولات اصلی این منطقه بشمار می‌رفت.[۱۷]
قحطی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
گزارش‌هایی از فراوانی آذوقه در موسم حج، در دوره‌های گوناگون ذکر شده است.[۱۸] با این همه، در مکه، در برخی سال‌ها، قحطی رخ داده و تهیه آذوقه برای حاجیان سخت شده است؛ مانند سال‌های ۷۶ ق،[۱۹] ۲۵۱ق، ۲۶۰ ق، ۲۶۶ق، ۲۶۸ق،[۲۰] ۴۴۰ق. و ۴۴۷ق.[۲۱] جنگ حکومت‌ها یا درگیری داخلی در حرمین نیز، موجب کمبود و گرانی می‌شد.[۲۲] آگاهی از کمبود آذوقه در مدینه گاهی باعث می‌شد حاجیان پس از حج از زیارت مدینه منصرف شده و به وطن خود بازگردنند.[۲۳]
اطعام[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پیشینه پخش غذای رایگان توسط مردم مکه، میان حاجیان و زائران خدا، به پیش از اسلام بازگشته و میان عرب جاهلی در موسم حج، به سنت رفادت مشهور بود.[۲۴] برای نمونه، قصی بن کلاب جد پنجم حضرت محمد(ص)،[۲۵] هاشم،[۲۶] عبدالمطلب[۲۷] و ابوطالب[۲۸] به پخش غذای رایگان میان حاجیان می‌پرداختند.
حضرت محمد(ص)، در سال نهم هجرت و سال دهم که به حجة الوداع شهرت یافت، حاجیان را اطعام کرد.[۲۹] پس از او نیز اطعام حاجیان در روز قربانی تا پایان موسم حج، که به «طعام الموسم» معروف شد، از سوی خلفا ادامه داشت.[۳۰] معاویه در مکه برای پخت و پز، خانه‌ای با نام دارالمراجل ساخت و در موسم حج و ماه رمضان اطعام می‌کرد.[۳۱] پخش غذای رایگان در موسم حج تا اوائل سده دهم قمری در میان حاکمان اسلامی ادامه داشت.[۳۲] به باور برخی، از سده نهم قمری، افزایش شمار حاجیان باعث شد، تغذیه آنها بر عهده مطوّفان قرار گرفته و در برابر آن دستمزد پرداخت شود.[۳۳]
در برخی موارد، حکومت یا نیکوکاران، اسکان و تغذیه حاجیان را بر عهده می‌گرفتند.[۳۴] وقفیات پُرشماری نیز برای تغذیه در نظر گرفته می‌شد.[۳۵] برخی مناطق و کشورها، برای اطعام و اسکان حاجیانِ تهی‌دستِ منطقه خود، صدقاتی را در نظر می‌گرفتند.[۳۶]
در مدینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در مدینه از زمان حضرت محمد(ص) تا دوره خلفا، میان مسافران تهی‌دست، غذای رایگان پخش می‌شد. با افزایش آنان، حاکمان مدینه صدقات و تبرعات کشاورزان مدینه را گردآوری کرده و مسافران تهی‌دست را اطعام می‌کردند. به تدریج، این امر به «اداره ضیافت نبوی»[یادداشت ۳] واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، پخش غذای رایگان نیز سامان خود را از دست داد.[۳۷] در برهه‌هایی از دوره عثمانی در مدینه از طرف سلطان شوربا، برنج، زرده و عاشورا[یادداشت ۴] میان زائران پخش می‌شد.[۳۸]
امروزه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
مواد غذایی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در دوره معاصر، تولید گندم در عربستان رشد یافته و در سال ۲۰۰۳م. به ۳/۵ میلیون تن رسید.[۳۹] با این همه، دولت عربستان برای تهیه مواد اولیه خوراکی و تغذیه شهروندان خود و حج‌گزاران، اقدام به واردات منظم مواد اولیه و مصنوعات غذائی کرد. بر پایه آمار وزارت اقتصاد و دارائی عربستان، از سال ۲۰۰۰م. تا سال ۲۰۱۰م. واردات مواد غذایی این کشور، بالغ بر ۴۷۸,۵۲۷ میلیون ریال سعودی بود. این رقم در سال ۲۰۱۱م. ده درصد رشد داشت.[۴۰]
پخش غذای رایگان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در برخی ایام حج، از سوی نیکوکاران یا برخی مؤسسات غذای رایگان پخش می‌شود، که بیشتر با ازدحام جمعیت همراه است.[۴۱] در سال‌های اخیر نیز، سنت مرسوم افطاری دادن در حرمین، شکل منظمی به خود گرفته است. در رمضان سال ۱۳۴۳ق. (۱۳۹۲ش) طولانی‌ترین سفره افطار در ماه مبارک رمضان در مسجدالحرام برقرار شد و میلیون‌ها نفر با بسته‌های غذائی آماده شامل شیر، خرما، نان و نوشیندنی پذیرائی شدند.[۴۲]
تغذیه حاجیان ایرانی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
تغذیه حج‌گزاران ایرانی در دوره اخیر، بیشتر بر عهده کاروان‌ها بوده است.[۴۳] در اوائل شکل‌گیری سازمان حج و زیارت، تغذیه توسط کاروان‌ها و مدیران آن صورت می‌گرفت و سازمان حج بر این امر نظارت کرده[۴۴] و جزواتی با درونمایه بهداشت و تغذیه برای راهنمایی حاجیان منتشر می‌کرد.[۴۵] در سال‌های بعد، سازمان حج، کمیسیون خرید تشکیل داده و مواد غذائی مورد نیاز حاجیان را فراهم می‌کرد.[۴۶]
پخت غذا، تا سال ۱۳۸۰ش. از سوی مدیران کاروان‌ها و در هتل‌های محل اقامت انجام می‌شد.[۴۷] در سال ۱۳۸۰ش. که دولت عربستان پخت غذا در هتل‌ها را ممنوع کرد،[۴۸] سازمان حج طرح تغذیه متمرکز را اجرا کرد.[یادداشت ۵] آشپزخانه متمرکز، دارای فوائدی مانند بهداشت مناسب، کاهش هزینه و برنامه غذائی یکسان برای همه حاجیان است.[۴۹]
دو معاونت تغذیه، در ستادهای سازمان حج در مکه و مدینه فعالیت می‌کنند.[۵۰] آشپزخانه‌ها، از شیوه پخت صنعتی استفاده کرده[۵۱] و پخش غذای گرم، در هیترهای مخصوص انجام می‌شود، که نزدیک به سه ساعت طول می‌کشد.[۵۲]
برخی اقلام مصرفی حج‌گزاران از ایران فرستاده می‌شود و کالاهایی که مصرف روزانه دارند، مانند نان، میوه و سبزیجات، از محل تنخواه ارزی خریداری می‌شوند. کالاهای اساسی مانند مرغ، ماهی، کره، لبنیات، برنج و روغن با انجام مناقصه، تهیه می‌شود.[۵۳] برخی سال‌ها نیز، برخی از کالاهای اساسی مانند گوشت، عسل و کره از ایران وارد عربستان می‌شود.[۵۴] در سال‌های مختلف، سقف اعتبار خرید سرانه کالا از ایران یا عربستان متفاوت تعیین می‌شده است.[۵۵]
تغذیه حج‌گزاران ایرانی در مشاعر و عرفات نیز از سوی سازمان حج انجام می‌شود.[۵۶] در ایام تشریق و سفرهای میان مکه و مدینه، افزون بر آشپزخانه متمرکز، از غذای آماده بسته‌بندی شده در ایران نیز استفاده می‌شود.[۵۷]
سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران افزون بر رعایت اصول بهداشی و مقررات مصوب، توافقات خاصی نیز با کشور عربستان دارد. بر پایه این توافقات، ایران موظف است برای تغذیه یا تهیه مواد غذایی، تنها با مؤسسات و شرکت‌های سعودی مجاز و واجد شرایط بهداشتی و با هماهنگی شهرداری آن شهر قرارداد ببندد. دست‌اندرکاران تهیه، پخت و سِرو غذا نیز، باید مورد معاینات قرار گیرند و گواهی‌نامه انجام معاینات پزشکی را از شهرداری حرمین دریافت کنند.[۵۸]
تغذیه حاجیان دیگر کشورها[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در میان کشورهای اسلامی، جمهوری اسلامی ایران تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حاجیان را به صورت متمرکز انجام می‌دهد.[۵۹] تغذیه زائران سایر کشورها، شیوه‌های گوناگونی دارد. در برخی کشورها، امور تغذیه بر عهده دولت است و در برخی دیگر، شرکت‌های سیاحتی و گاه خود حاجیان عهده‌دار تهیه غذا هستند.[۶۰]
جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص59.
- ↑ میقات حج، ش45، ص174 «حج‌گزاری ایرانیان از زبان خادمان حجاج».
- ↑ الرحلة السریة للعقید الروسی، ص282.
- ↑ سفرنامه حجاز، ص413؛ مرآة الحرمین، ص490.
- ↑ موسوعه مرآة الحرمین، ج1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.
- ↑ الارج المسکی، ص203 – 205.
- ↑ بهجة النفوس، ج1، ص299.
- ↑ امراء البلد الحرام، ص35.
- ↑ امراء البلد الحرام، ص73 – 75؛ نائح الکرم، ج3، ص494ـ497؛ مرآة الحرمین، ص203.
- ↑ منائح الکرم، ج1، ص19.
- ↑ منائح الکرم، ج3، ص236.
- ↑ تاریخ مکه، سباعی، ص331.
- ↑ منائح الکرم، ج3، ص497.
- ↑ سفرنامه حجاز، ص116، 180، 182؛ مرآة الحرمین، ص131.
- ↑ بسوی خدا می‌رویم، ص85.
- ↑ بسوی خدا می‌رویم، ص86.
- ↑ مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص158.
- ↑ موسوعه مرآة الحرمین، ج1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.
- ↑ إتحاف الوری، ج2، ص91.
- ↑ إتحاف الوری، ج2، ص342.
- ↑ شفاء الغرام، ج2، ص325.
- ↑ نک: سفر نامه میرزا داوود وزیر وظایف، ص162و 169؛ مرآة الحرمین، ص510؛ مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص106.
- ↑ داستان بار یافتگان، ص165، 173.
- ↑ التاریخ القویم، ج6، ص153؛ التدوین فی أخبار قزوین، ج2، ص447.
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج 1، ص155.
- ↑ الطبقات، ج1، ص76؛ البدابة و النهایه، ج2، ص253؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج3، ص223.
- ↑ شفاء الغرام، ج2، ص106.
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص82.
- ↑ اتحاف الوری، ج1، ص567؛ شفاء الغرام، ج2؛ ص106؛ سمط النجوم، ج1، ص249.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص64-66.
- ↑ مثیر الغرام، ص326؛ تاریخ مکة المشرفة، ابن ضیاء، ص64-66.
- ↑ سمط النجوم، ج1، ص249؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص23.
- ↑ التاریخ القویم، ج6، ص153.
- ↑ میقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
- ↑ مرآة الحرمین، ص156، 477.
- ↑ . موسوعهمکه المکرمه، ج4، ص140.
- ↑ موسوعه مرآة الحرمین، ج3، ص257ـ 258.
- ↑ الرحله الحجازیه، ص156.
- ↑ حج 25، ص230.
- ↑ http://www.mof.gov.sa/Arabic/DownloadsCenter/DocLib6/واردات المملکة حسب السلع الرئیسیة.xls
- ↑ در حریم حرم، ص155.
- ↑ http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=998 http://www.shafaqna.com/persian/other-services/countries/saudi-arabia/item/47930
- ↑ حج (رضایی)، ص156.
- ↑ با کاروان عشق در سال 72، ص310ـ 311.
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص182.
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص241؛ رک: حج 25، ص347ـ 348؛ حج 26، ص108؛ حج 30، ص179.
- ↑ حج 29، ص369.
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص366.
- ↑ حج 28، ص86 ـ 87.
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص366؛ رک: حج 30، ص177.
- ↑ حج 28، ص86 ـ 87؛ رک: حج 29، ص372.
- ↑ حج 29، ص372.
- ↑ حج 25، ص347ـ 348.
- ↑ حج 27، ص111.
- ↑ حج 28، ص86ـ 87.
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص407.
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص243.
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص80 ـ 81.
- ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص120.
- ↑ الحج و العمره، صفر 1429ق>, ص73؛ مدیریت حج در کشورهای اسلامی ص 57؛ حج 29، ص 509
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج/تغذیه.
- اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (-۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
- اخبار مکه، محمد بن عبدالله الازرقی(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
- اخبار مکه، الفاکهی (-۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. (جغرافی، ط ۲، مکتبة اسدی، ۱۴۲۴ ق)
- الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی بن عبدالقادر الطبری(-۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
- الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی (-۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
- با کاروان صفا در سال ۸۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۲ش.
- با کاروان عشق در سال ۷۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۲ش.
- البدایه و النهایه فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰–۷۷۴ق)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
- بسوی خدا می‌رویم، سید محمود طالقانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
- بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (-۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
- التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم، محمد
- طاهر الکردی، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق..
- تاریخ مکه المشرفه، محمد ابن الضیاء (-۸۵۴ق)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
- تاریخ مکه، دراس‍ات فی ال‍س‍ی‍اس‍ه و ال‍ع‍ل‍م و الاج‍ت‍م‍اع و ال‍ع‍م‍ران، احمد السباعی (-۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادی مکه الثقافی، ۱۴۰۴ق.
- التدوین فی اخبار قزوین، عبدالکریم الرافعی القزوینی (- قرن۶ق)، به کوشش عزیزالله العطاردی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
- حج (رضایی)، یوسف رضایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
- الحج والعمره (مجلة شهریه)، وازرة الحج، الریاض.
- حج ۲۵، گزارشی از حج گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
- حج ۲۶، گزارش حج سال ۱۴۲۶ قمری برابر سال ۱۳۸۴ شمسی، محمد حسین رجبی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
- حج ۲۷، گزارش حج‌گزاری ایرانیان در موسم حج سال ۱۴۲۷ هجری قمری آذر و دی ۱۳۸۵ شمسی، حسن مهدویان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
- حج ۲۸ (گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۸ق)، رضا بابایی و علی اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
- حج ۲۹، گزارش حج سال ۱۴۲۹ه.ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۸ش.
- حج ۳۰، گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۳۰ه.ق برابر با سال ۱۳۸۸ه.ش، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
- حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
- خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، احمد بن زینی دهلان (-۱۳۰۴ق)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق.
- داستان باریافتگان، میر سیداحمد هدایتی، به کوشش قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
- در حریم حرم، جواد محدثی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۵ش.
- الرحلة الحجازیه، اولیا چلبی، قاهره، دارالوفاق العربیه، ۱۹۹۹م.
- الرحلة السریة للعقید الروسی، عبدالعزیز دولتشین، بیروت، الدارالعربیة للموسوعات، ۱۴۲۸ق.
- سفرنامه حجاز (الرحله الحجازیه)، محمد لبیب البتونی، ترجمه هادی انصاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
- سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف، میرزا داود وزیر وظایف (- ۱۳۲۷ق)، سید علی قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
- سمط النجوم العوالی فی اب‍ن‍اء الاوائ‍ل و ال‍ت‍وال‍ی، عبدالملک بن حسین العصامی (-۱۱۱۱ق)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
- السیرة الحلبیه، نورالدین علی بن احمد الحلبی (-۱۰۴۴ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۰ق.
- شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (-۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
- الطبقات الکبری، محمد بن سعد (-۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
- مثیر الغرام الساکن الی أشرف الأماکن، عبدالرحمن ابن جوزی (- ۵۹۷ق) به کوشش الذهبی، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۱۵ق.
- مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت باشا (-۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
- مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، محمد رضا فرهنگ و جعفر خلیلی، تهران، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
- منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه الحرم، علی بن تاج الدین السنجاری (-۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد المصری، مکه، جامعه ام القری، ۱۴۱۹ق.
- موسوعه مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ایوب پاشا صبری (-۱۳۰۷ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
- موسوعه مکه المکرمة والمدینة المنوره، احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق.
- میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.