ارکان حج: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(←منابع) برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| (۱۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''ارکان حج'''، به | {{حج و عمره عمودی}} | ||
'''ارکان حج'''، به [[مناسک حج|مناسک]] اصلی [[حج]] گفته می‌شود. مهم‌ترین ویژگی‌های ارکان حج که تفاوت اساسی آن‌ها با واجبات غیر رکنی به شمار می‌رود، آن است که ترک عمدی [[رکن]]، موجب بطلان حج است؛ اما ترک دیگر واجبات هر چند عامدانه باشد، حج را باطل نمی‌کند. فقهای مذاهب اسلامی در شمار ارکان اختلاف دارند. [[فقیه|فقهای]] [[امامیه]] اتفاق نظر دارند که [[احرام]]، [[طواف]]، [[وقوف در عرفات]]، [[وقوف در مشعر الحرام]] و [[سعی]] [[صفا]] و [[مروه]] ارکان حج هستند. در برخی منابع [[فقه|فقهی]]، احکامی برای ارکان حج برشمرده‌اند. | |||
== | == معناشناسی == | ||
واژه ارکان، جمع [[رکن]] به معنای تکیه‌گاه و بخش اساسی هر چیز است.<ref>النهایه، ج۲، ص۲۶۰؛ لسان العرب، ج۱۳، ص۱۸۶، «رکن».</ref> در [[فقه]] نیز به جزء اصلی هر کار رکن گفته می‌شود.<ref>مصطلحات الفقه، ص۲۷۴؛ معجم المصطلحات، ج۲، ص۱۷۹.</ref>مقصود از ارکان حج در فقه [[امامیه|امامی]]، آن بخش از [[مناسک حج]] است که ترک عمدی آن‌ها موجب بطلان حج می‌شود.<ref>السرائر، ج۱، ص۵۳۸؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۲۷۵؛ الحدائق، ج۱۵، ص۶۵.</ref> ارکان حج که در پاره‌ای منابع «فرض» خوانده شده<ref>التهذیب، ج۵، ص۲۸۳؛ حاشیة الصاوی، ج۲، ص۱۶.</ref> در فقه [[اهل سنت]] به گونه‌های مختلف تعریف شده است؛ از جمله: [[واجب|واجباتی]] از مناسک که ماهیت [[حج]] وابسته به آن‌ها است<ref>نهایة المحتاج، ج۱۰، ص۴۶۹.</ref>؛ واجباتی که [[تحلل]] (<small>بیرون آمدن از احرام</small>) به آن‌ها موکول شده است<ref>فتح العزیز، ج۷، | واژه ارکان، جمع [[رکن]] به معنای تکیه‌گاه و بخش اساسی هر چیز است.<ref>النهایه، ج۲، ص۲۶۰؛ لسان العرب، ج۱۳، ص۱۸۶، «رکن».</ref> در [[فقه]] نیز به جزء اصلی هر کار رکن گفته می‌شود.<ref>مصطلحات الفقه، ص۲۷۴؛ معجم المصطلحات، ج۲، ص۱۷۹.</ref>مقصود از ارکان حج در فقه [[امامیه|امامی]]، آن بخش از [[مناسک حج]] است که ترک عمدی آن‌ها موجب بطلان حج می‌شود.<ref>السرائر، ج۱، ص۵۳۸؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۲۷۵؛ الحدائق، ج۱۵، ص۶۵.</ref> ارکان حج که در پاره‌ای منابع «فرض» خوانده شده<ref>التهذیب، ج۵، ص۲۸۳؛ حاشیة الصاوی، ج۲، ص۱۶.</ref> در فقه [[اهل سنت]] به گونه‌های مختلف تعریف شده است؛ از جمله: [[واجب|واجباتی]] از مناسک که ماهیت [[حج]] وابسته به آن‌ها است<ref>نهایة المحتاج، ج۱۰، ص۴۶۹.</ref>؛ واجباتی که [[تحلل]] (<small>بیرون آمدن از احرام</small>) به آن‌ها موکول شده است<ref>فتح العزیز، ج۷، ص۳۹۱–۳۹۲.</ref>؛ مناسکی که ترک آن‌ها موجب فساد حج می‌گردد<ref>مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳.</ref>؛ و واجباتی که با [[کفاره]] جبران‌پذیر نیستند.<ref>حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۲۱.</ref> گفتنی است که مقصود از رکن در نماز، بخشی از واجبات آن است که ترک عمدی و سهوی آن موجب بطلان [[نماز]] می‌شود.<ref>تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۳۰۴؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۲۰۰؛ جواهر الکلام، ج۹، ص۲۳۹.</ref> بر پایه فقه امامی، رکن به این مفهوم در باب حج تنها درباره ترک [[وقوفین|وقوفَین]] (<small>انجام ندادن وقوف در [[عرفات]] و [[مشعر]]</small>)صدق می‌کند که حتی ترک سهوی آن‌ها نیز موجب بطلان حج است؛ ولی این مفهوم درباره دیگر ارکان حج صادق نیست.<ref>مسالک الافهام، ج۲، ص۲۷۵؛ مدارک الاحکام، ج۷، ص۲۴۱.</ref>بر پایه دیدگاه برخی از اهل سنت، تفاوت رکن در باب حج با رکن نماز آن است که تکرار رکن حج و افزودن برآن، جز در پاره‌ای موارد، حج را باطل نمی‌سازد.<ref>تحفة الفقهاء، ج۱، ص۲۱۱؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۷.</ref> | ||
== شماره ارکان حج و مصادیق آن == | == شماره ارکان حج و مصادیق آن == | ||
درباره شماره ارکان حج میان فقیهان مذاهب گوناگون اسلامی اختلاف وجود دارد. به باور مشهور فقیهان [[امامیه|امامی]]<ref>مسالک الافهام، ج۲، ص۲۲۶؛ کشف اللثام، ج۵، ص۲۰؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۵.</ref> حج، پنج و به باور مشهور [[شافعی|شافعیان]]<ref>مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ فتح الوهاب، ج۱، ص۲۵۸.</ref> شش رکن دارد. بر پایه نظر مشهور [[مالکی|مالکیان]]<ref>ارشاد السالک، ج۱، ص۴۳؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۱.</ref> و بسیاری از [[حنبلی|حنبلیان]]<ref>شرح منتهی الارادات، ج۱، ص۵۹۶؛ دلیل الطالب، ج۱، ص۱۰۷.</ref>ارکان حج چهار و به نظر مشهور [[حنفی|حنفیان]]<ref>تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۱؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۵.</ref> دو مورد است. | |||
درباره شماره ارکان حج میان فقیهان مذاهب گوناگون اسلامی اختلاف وجود دارد. به باور مشهور فقیهان [[امامیه|امامی]]<ref>مسالک الافهام، ج۲، ص۲۲۶؛ کشف اللثام، ج۵، ص۲۰؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۵.</ref> | |||
=== احرام === | === احرام === | ||
به اجماع فقیهان امامی<ref>غنیة النزوع، ص۱۵۴؛ جامع الخلاف، ص۱۷۷.</ref> [[احرام]] از ارکان حج به شمار می‌رود.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۱۴؛ السرائر، ج۱، ص۵۲۸؛ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۶۸.</ref> بیشتر فقیهان | {{اصلی|احرام}} | ||
به اجماع فقیهان امامی<ref>غنیة النزوع، ص۱۵۴؛ جامع الخلاف، ص۱۷۷.</ref> [[احرام]] از ارکان حج به شمار می‌رود.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۱۴؛ السرائر، ج۱، ص۵۲۸؛ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۶۸.</ref> بیشتر فقیهان شافعی،<ref>مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ تحفة المحتاج، ج۴، ص۱۴۵؛ اعانة الطالبین، ج۲، ص۳۴۱.</ref> مالکی<ref>مواهب الجلیل، ج۴، ص۲۰؛ ارشاد السالک، ص۴۳.</ref> و حنبلی<ref>الانصاف، ج۴، ص۵۹.</ref> نیز بر خلاف حنفیان<ref>تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۹۰؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۴۶۷.</ref> احرام را از ارکان حج برشمرده‌اند. پشتوانه فقیهان اهل سنت<ref>الشرح الکبیر، ج۳، ص۵۰۳؛ حواشی الشروانی، ج۴، ص۱۴۶؛ کشاف القناع، ج۲، ص۶۰۴.</ref> [[حدیث|حدیثِ]] نبوی «'''الأعمال بالنیات'''»<ref>صحیح البخاری، ج۱، ص۳؛ سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۴۱۳؛ السنن الکبری، ج۱، ص۴۱، ۲۱۵.</ref> است؛ زیرا مقصود از احرام را نیت انجام مناسک دانسته‌اند.<ref>مواهب الجلیل، ج۴، ص۲۰؛ الانصاف، ج۴، ص۵۸؛ نهایة المحتاج، ج۱۰، ص۳۴۵.</ref> | |||
=== وقوف در عرفات === | === وقوف در عرفات === | ||
به اجماع فقیهان، [[وقوف در عرفات|وقوف]] در [[عرفات]] از ارکان حج | {{اصلی|وقوف به عرفات}} | ||
به اجماع فقیهان، [[وقوف در عرفات|وقوف]] در [[عرفات]] از ارکان حج است،<ref>المجموع، ج۸، ص۱۰۳؛ المغنی، ج۳، ص۵۰۲؛ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۸۴.</ref> هرچند درباره زمان وقوف اختلاف نظر وجود دارد. به باور فقیهان امامی،<ref>الخلاف، ج۲، ص۳۳۷؛ غنیة النزوع، ص۱۸۰–۱۸۱؛ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۸۶.</ref> شافعی،<ref>الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۷۲؛ فتح العزیز، ج۷، ص۳۶۳؛ المجموع، ج۸، ص۱۰۱.</ref> حنفی<ref>تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۰۵؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۵.</ref> و مالکی<ref>منح الجلیل، ج۲، ص۲۵۴؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۳۷.</ref>زمان این وقوف از ظهر [[روز عرفه]] آغاز می‌شود. اما حنبلیان آغاز آن را طلوع فجر روز عرفه می‌دانند.<ref>المغنی، ج۳، ص۴۳۳؛ دلیل الطالب، ج۱، ص۱۰۸؛ منار السبیل، ج۱، ص۲۵۷.</ref>به اتفاق فقیهان اهل سنت، پایان زمان وقوف، طلوع فجر روز [[عید قربان]] است.<ref>المغنی، ج۳، ص۴۳۳.</ref> ولی امامیان پایان آن را غروب روز عرفه دانسته و تنها در صورت اضطرار، طلوع فجر عید قربان را پایان آن شمرده‌اند.<ref>الکافی، حلبی، ص۱۹۷؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۱۸۸؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۳۵.</ref> | |||
به تصریح فقیهان امامی<ref>مسالک الافهام، ج۲، ص۲۷۵؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۳۲؛ ریاض المسائل، ج۶، ص۳۶۱.</ref> و اهل | به تصریح فقیهان امامی<ref>مسالک الافهام، ج۲، ص۲۷۵؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۳۲؛ ریاض المسائل، ج۶، ص۳۶۱.</ref> و اهل سنت،<ref>المجموع، ج۸، ص۱۰۳؛ التاج و الاکلیل، ج۱، ص۹۱.</ref> برای تحقق [[رکن]] وقوف در عرفات، توقف در همه زمان آن لازم نیست؛ بلکه با لحظه‌ای حضور در عرفات در بخشی از این هنگام یا توقفی کوتاه در آن<ref>نک: المجموع، ج۸، ص۱۰۳.</ref> رکن تحقق می‌یابد. البته بر پایه فقه مالکی، این رکن تنها با لحظه‌ای توقف در شب عید قربان محقق می‌شود و وقوف در روز عرفه هرچند واجب است، رکن را محقق نمی‌سازد.<ref>حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۳۷؛ حاشیة الصاوی، ج۲، ص۵۴؛ شرح مختصر خلیل، ج۲، ص۳۲۱.</ref> مهم‌ترین پشتوانه رکن بودن وقوف در عرفات، حدیثی نبوی است که همه حج را وقوف در عرفه خوانده است:<ref>المجموع، ج۸، ص۹۳؛ المغنی، ج۳، ص۴۳۴؛ مدارک الاحکام، ج۷، ص۳۹۹.</ref> «'''الحج عرفه'''»<ref>مسند احمد، ج۴، ص۳۱۰؛ السنن الکبری، ج۵، ص۱۷۳؛ سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۰۰۳.</ref> فقیهان امامی در این زمینه به حدیث‌هایی<ref>الکافی، کلینی، ج۴، ص۴۶۳.</ref>استناد کرده‌اند که حج را در صورت ترک وقوف در عرفات منتفی دانسته‌اند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۸۵؛ مدارک الاحکام، ج۷، ص۳۹۹؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۳۲–۳۳.</ref> | ||
=== وقوف در مشعر الحرام(<small>مزدلفه</small>) === | === وقوف در مشعر الحرام(<small>مزدلفه</small>) === | ||
به باور همه فقیهان | {{اصلی|وقوف به مشعر}} | ||
به باور همه فقیهان امامی،<ref>السرائر، ج۱، ص۵۸۹؛ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۲۰۲.</ref> وقوف در [[مشعر الحرام|مشعر]] از ارکان حج است.<ref>الخلاف، ج۲، ص۳۴۲؛ جامع المقاصد، ج۳، ص۲۲۸؛ الروضة البهیه، ج۲، ص۲۷۷.</ref>از میان صحابیان و فقیهان متقدم نیز کسانی چون [[ابن عباس]]، [[نخعی]] و [[شعبی]] وقوف در مشعر را رکن می‌دانسته‌اند.<ref>الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۷۷.</ref> از فقیهان اهل سنت، جز اندکی از شافعیان<ref>نک: الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۷۷؛ فتح الباری، ج۳، ص۵۲۹.</ref> و [[ابن ماجشون]]<ref>حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۲۱؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۲.</ref> از مالکیان، کسی آن را رکن نشمرده است.<ref>المغنی، ج۳، ص۴۴۱؛ الفقه الاسلامی، ج۳، ص۲۲۳۳.</ref> برای اثبات رکن بودن وقوف در مشعر، برخی به [[آیه]] ۱۹۸ [[سوره بقره]] که حاجیان را پس از بازگشت از عرفات به [[ذکر]] الهی در مشعر الحرام فراخوانده، تمسک کرده‌اند.<ref>نک: المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۱۱؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۲۸۰؛ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۲۰۲.</ref> اما پشتوانه اصلی فقیهان امامی، افزون بر [[اجماع]]، حدیث‌هایی هستند<ref>وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۴۵.</ref> که ترک این وقوف را به منزله از دست دادن حج قلمداد کرده‌اند.<ref>مدارک الاحکام، ج۷، ص۴۳۴؛ کشف اللثام، ج۶، ص۹۵؛ ریاض المسائل، ج۶، ص۳۸۸–۳۸۹.</ref> | |||
=== طواف === | === طواف === | ||
از مناسک حج که همه فقیهان امامی<ref>تحریر الاحکام، ج۲، ص۵؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۵؛ ریاض المسائل، ج۶، ص۳۸۹.</ref> و اهل سنت<ref>المجموع، ج۸، ص۲۲۰؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۲.</ref>به اصل رکن بودن آن باور دارند، [[طواف]] حج است که با تعابیری چون طواف | {{اصلی|طواف}} | ||
از مناسک حج که همه فقیهان امامی<ref>تحریر الاحکام، ج۲، ص۵؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۵؛ ریاض المسائل، ج۶، ص۳۸۹.</ref> و اهل سنت<ref>المجموع، ج۸، ص۲۲۰؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۲.</ref>به اصل رکن بودن آن باور دارند، [[طواف]] حج است که با تعابیری چون طواف افاضه،<ref>المجموع، ج۸، ص۲۲۰؛ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۳۴۲؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۹۰.</ref> طواف زیارت<ref>الکافی، حلبی، ص۱۹۵؛ المجموع، ج۸، ص۲۲۰؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۷۰۳.</ref> و طواف رکن<ref>صحیح مسلم، ج۸، ص۲۲۰؛ رسائل الشهید، ص۲۳۵؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۱.</ref> از آن یاد می‌شود. بر این اساس، دیگر اقسام طواف واجب مانند [[طواف تحیت]]، [[طواف وداع]] و [[طواف نساء]]، رکن نیستند. حتی بر پایه دیدگاهی در فقه امامی<ref>براهین الحج، ج۴، ص۷۲.</ref> و نیز فقه حنفی<ref>حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۱۴؛ المجموع، ج۸، ص۲۵۰.</ref> تنها چهار شوط نخست از طواف افاضه، رکن به شمار می‌روند. پشتوانه برخی از فقیهان امامی<ref>کتاب الحج، ج۴، ص۲۸۸.</ref> و بسیاری از فقیهان اهل سنت<ref>المغنی، ج۳، ص۵۰۳؛ المجموع، ج۸، ص۲۲۰؛ کشاف القناع، ج۲، ص۶۰۴.</ref>برای رکن بودن طواف، آیه ۲۹ [[سوره حج|سوره حجّ]] است که شماری از اهل سنت بر انطباق آن بر طواف افاضه ادعای اجماع کرده‌اند:<ref>بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۷.</ref> {{قلم رنگ|سبز|وَلیطَّوَّفُوا بِالبَیتِ العَتِیقِ}}. در برابر، برخی از فقیهان امامی با پذیرش دلالت این آیه بر وجوب طواف، دلالتش را بر رکن بودن آن نپذیرفته<ref>مجمع الفائده، ج۷، ص۶۲.</ref>یا به پشتوانه بعضی حدیث‌ها،<ref>الکافی، کلینی، ج۴، ص۵۱۲–۵۱۳؛ التهذیب، ج۵، ص۲۵۳.</ref> مقصود از طواف را در آن آیه، طواف نساء دانسته‌اند.<ref>البرهان، ج۳، ص۸۷۶؛ المیزان، ج۱۴، ص۳۷۱.</ref> مهم‌ترین پشتوانه رکن بودن طواف از منظر فقیهان امامی، اجماع و حدیث‌هایی هستند که در صورت ترک طواف از روی جهل، اعاده حج را واجب شمرده‌اند.<ref>الاستبصار، ج۲، ص۲۲۸.</ref> این حدیث‌ها به مفهوم اولویت بر وجوب اعاده حج در صورت ترک آگاهانه آن دلالت دارند.<ref>مجمع الفائده، ج۷، ص۶۲؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۳۷۱.</ref>شماری از اهل سنت نیز به پشتوانه روایتی از [[پیامبر(ص)|پیامبر]](<small>ص</small>)که خروج حج‌گزار را تنها پس از ادای [[طواف افاضه]] مجاز دانسته،<ref>السنن الکبری، ج۵، ص۱۶۳؛ مسند احمد، ج۶، ص۱۷۷؛ صحیح مسلم، ج۴، ص۹۴.</ref> رکن بودن طواف را ثابت کرده‌اند.<ref>المجموع، ج۸، ص۲۲۰؛ المغنی، ج۳، ص۴۶۵.</ref> | |||
=== سعی === | === سعی === | ||
به باور همه فقیهان امامی<ref>تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۳۶؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۴۲۹؛ براهین الحج، ج۴، ص۱۱۲.</ref> و شافعی<ref>الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۵۵؛ المجموع، ج۸، ص۷۷.</ref> و نظر مشهور مالکیان<ref>مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۱.</ref> [[سعی]] میان [[صفا]] و [[مروه]] از ارکان حج است. حنبلیان درباره رکن بودن آن اختلاف نظر دارند<ref>المغنی، ج۳، ص۵۰۴؛ الانصاف، ج۴، ص۵۸.</ref> و حنفیان رکن بودن آن را نپذیرفته‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۵۰.</ref> پشتوانه فقیهان امامی در این زمینه حدیث‌هایی‌اند<ref>وسائل الشیعه، ج۱۴، | {{اصلی|سعی}} | ||
به باور همه فقیهان امامی<ref>تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۳۶؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۴۲۹؛ براهین الحج، ج۴، ص۱۱۲.</ref> و شافعی<ref>الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۵۵؛ المجموع، ج۸، ص۷۷.</ref> و نظر مشهور مالکیان<ref>مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۱.</ref> [[سعی]] میان [[صفا]] و [[مروه]] از ارکان حج است. حنبلیان درباره رکن بودن آن اختلاف نظر دارند<ref>المغنی، ج۳، ص۵۰۴؛ الانصاف، ج۴، ص۵۸.</ref> و حنفیان رکن بودن آن را نپذیرفته‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۵۰.</ref> پشتوانه فقیهان امامی در این زمینه حدیث‌هایی‌اند<ref>وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۴۸۴–۴۸۵.</ref> که ترک عمدی سعی را موجب بطلان حج و لزوم جبران آن شمرده‌اند.<ref>الحدائق، ج۱۶، ص۲۷۷؛ مستند الشیعه، ج۱۲، ص۱۷۴؛ براهین الحج، ج۴، ص۱۱۲.</ref> پشتوانه فقیهان اهل سنت برای رکن شمردن سعی،<ref>المجموع، ج۸، ص۶۳؛ المغنی، ج۳، ص۵۰۴؛ کشاف القناع، ج۲، ص۶۰۶.</ref> روایتی از پیامبر(<small>ص</small>)است که پس از دعوت مردم به ادای سعی، آن را واجبی ثابت معرفی کرده است: «'''قد کتب علیکم السعی'''»<ref>مسند احمد، ج۶، ص۴۲۱؛ السنن الکبری، ج۵، ص۹۸–۹۹.</ref> دلیل دیگر آنان، حدیثی<ref>المغنی، ج۳، ص۵۰۴؛ شرح منتهی الارادات، ج۴، ص۷۵.</ref> است که اتمام حج را در گرو انجام دادن سعی دانسته است. | |||
=== دیگر مناسک === | === دیگر مناسک === | ||
برخی دیگر از مناسک در پاره‌ای منابع فقهی یا در سخن اندکی از فقیهان، از ارکان حج به شمار رفته‌اند که ذیلاً بیان می‌گردد | |||
برخی دیگر از مناسک در پاره‌ای منابع فقهی یا در سخن اندکی از فقیهان، از ارکان حج به شمار رفته‌اند که | |||
==== نیت ==== | ==== نیت ==== | ||
| خط ۳۳: | خط ۳۷: | ||
==== تلبیه ==== | ==== تلبیه ==== | ||
{{اصلی|تلبیه}} | |||
برخی امامیان، به رکن بودن [[تلبیه]] باور دارند.<ref>الدروس، ج۱، ص۳۲۸؛ غایة المرام، ج۱، ص۴۵۶؛ کشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.</ref> از سخن بعضی دیگر برمی‌آید که ترک عمدی تلبیه، خود، موجب بطلان حج نیست، بلکه از آن رو که به ترک [[احرام]] می‌انجامد، موجب بطلان حج می‌گردد.<ref>نک: جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۳۶.</ref> | برخی امامیان، به رکن بودن [[تلبیه]] باور دارند.<ref>الدروس، ج۱، ص۳۲۸؛ غایة المرام، ج۱، ص۴۵۶؛ کشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.</ref> از سخن بعضی دیگر برمی‌آید که ترک عمدی تلبیه، خود، موجب بطلان حج نیست، بلکه از آن رو که به ترک [[احرام]] می‌انجامد، موجب بطلان حج می‌گردد.<ref>نک: جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۳۶.</ref> | ||
| خط ۳۸: | خط ۴۳: | ||
برخی از فقیهان امامی رعایت ترتیب میان افعال رکنی حج را در شمار ارکان آن برشمرده‌اند.<ref>الدروس، ج۱، ص۳۲۸؛ جامع المقاصد، ج۳، ص۱۱۰؛ کشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.</ref>شماری دیگر، رعایت ترتیب میان طواف و سعی را از ارکان دانسته‌اند.<ref>کتاب الحج، گلپایگانی، ج۱، ص۱۷.</ref> بسیاری از شافعیان نیز ترتیب میان بیشتر ارکان را رکن حج قلمداد کرده‌اند.<ref>مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ فتح الوهاب، ج۱، ص۲۵۸.</ref>در برابر، دیگر فقیهان شافعی<ref>المجموع، ج۸، ص۲۶۶.</ref>و نیز فقیهان امامی<ref>مسالک الافهام، ج۱، ص۲۵۸؛ کشف اللثام، ج۵، ص۲۰؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۵.</ref>و مذاهب دیگر<ref>نک: بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۵؛ کشاف القناع، ج۲، ص۶۰۴.</ref>رکن بودن ترتیب را نپذیرفته‌اند. | برخی از فقیهان امامی رعایت ترتیب میان افعال رکنی حج را در شمار ارکان آن برشمرده‌اند.<ref>الدروس، ج۱، ص۳۲۸؛ جامع المقاصد، ج۳، ص۱۱۰؛ کشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.</ref>شماری دیگر، رعایت ترتیب میان طواف و سعی را از ارکان دانسته‌اند.<ref>کتاب الحج، گلپایگانی، ج۱، ص۱۷.</ref> بسیاری از شافعیان نیز ترتیب میان بیشتر ارکان را رکن حج قلمداد کرده‌اند.<ref>مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ فتح الوهاب، ج۱، ص۲۵۸.</ref>در برابر، دیگر فقیهان شافعی<ref>المجموع، ج۸، ص۲۶۶.</ref>و نیز فقیهان امامی<ref>مسالک الافهام، ج۱، ص۲۵۸؛ کشف اللثام، ج۵، ص۲۰؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۵.</ref>و مذاهب دیگر<ref>نک: بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۵؛ کشاف القناع، ج۲، ص۶۰۴.</ref>رکن بودن ترتیب را نپذیرفته‌اند. | ||
پشتوانه شافعیان<ref>فتح الوهاب، ج۱، ص۲۵۸؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ الاقناع، ج۱، ص۲۳۳.</ref> بر رکن بودن ترتیب، حدیث مشهور پیامبر(<small>ص</small>) است که مردم را به فراگیری مناسک از خود فرمان داده است: «'''خذواعنی مناسککم.'''» <ref>السنن الکبری، ج۵، ص۱۲۵؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳.</ref>در نقد رکن بودن ترتیب گفته‌اند: بطلان حج در صورت عدم رعایت ترتیب، به استناد بطلان رکنی است که در جایگاه خود ادا نشده است، نه این‌که رعایت نکردن ترتیب موجب بطلان حج باشد.<ref>نک: جواهر الکلام، ج۸۸، ص۱۳۶.</ref> | پشتوانه شافعیان<ref>فتح الوهاب، ج۱، ص۲۵۸؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ الاقناع، ج۱، ص۲۳۳.</ref> بر رکن بودن ترتیب، حدیث مشهور پیامبر(<small>ص</small>) است که مردم را به فراگیری مناسک از خود فرمان داده است: «'''خذواعنی مناسککم.'''»<ref>السنن الکبری، ج۵، ص۱۲۵؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳.</ref>در نقد رکن بودن ترتیب گفته‌اند: بطلان حج در صورت عدم رعایت ترتیب، به استناد بطلان رکنی است که در جایگاه خود ادا نشده است، نه این‌که رعایت نکردن ترتیب موجب بطلان حج باشد.<ref>نک: جواهر الکلام، ج۸۸، ص۱۳۶.</ref> | ||
==== حلق ==== | ==== حلق ==== | ||
{{اصلی|حلق و تقصیر}} | |||
بسیاری از شافعیان از رکن دیگری با عنوان [[حلق]] یا [[تقصیر]] سخن گفته‌اند.<ref>مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ فتح الوهاب، ج۱، ص۲۵۸.</ref> البته شماری از آنان رکن بودن حلق را به نُسک بودن آن وابسته دانسته‌اند.<ref>المجموع، ج۸، ص۲۰۵؛ تحفة المحتاج، ج۴، ص۱۴۶.</ref> | بسیاری از شافعیان از رکن دیگری با عنوان [[حلق]] یا [[تقصیر]] سخن گفته‌اند.<ref>مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ فتح الوهاب، ج۱، ص۲۵۸.</ref> البته شماری از آنان رکن بودن حلق را به نُسک بودن آن وابسته دانسته‌اند.<ref>المجموع، ج۸، ص۲۰۵؛ تحفة المحتاج، ج۴، ص۱۴۶.</ref> | ||
==== رمی جمرة عقبه ==== | ==== رمی جمرة عقبه ==== | ||
{{اصلی|رمی}} | |||
بر پایه نظری کمیاب، ابن ماجشون از فقیهان مالکی، [[رمی]] [[جمره عقبه]] را از ارکان حج به شمار آورده و بر آن است که اگر حج‌گزار تا پایان ایام منا آن را به جا نیاورد، حجش باطل است.<ref>حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۲۱؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۲۸۳؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۳.</ref> | بر پایه نظری کمیاب، ابن ماجشون از فقیهان مالکی، [[رمی]] [[جمره عقبه]] را از ارکان حج به شمار آورده و بر آن است که اگر حج‌گزار تا پایان ایام منا آن را به جا نیاورد، حجش باطل است.<ref>حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۲۱؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۲۸۳؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۳.</ref> | ||
== احکام خاص ارکان حج == | == احکام خاص ارکان حج == | ||
از مهم‌ترین ویژگی‌های ارکان حج که تفاوت اساسی آن‌ها با واجبات غیر رکنی به شمار می‌رود، آن است که ترک عمدی رکن، موجب بطلان حج است؛ اما ترک دیگر [[واجب|واجبات]] هر چند عامدانه باشد، حج را باطل نمی‌کند<ref>المهذب البارع، ج۲، ص۲۰۶؛ غایة | از مهم‌ترین ویژگی‌های ارکان حج که تفاوت اساسی آن‌ها با واجبات غیر رکنی به شمار می‌رود، آن است که ترک عمدی رکن، موجب بطلان حج است؛ اما ترک دیگر [[واجب|واجبات]] هر چند عامدانه باشد، حج را باطل نمی‌کند<ref>المهذب البارع، ج۲، ص۲۰۶؛ غایة المرام، ج۱، ص۴۵۶.</ref> و بر پایه دیدگاه اهل سنت، با [[کفاره]] جبران‌پذیر است.<ref>تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۱؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۲۱.</ref> البته ترک رکن به سبب جهل به حکم نیز مانند ترک عمدی است.<ref>جامع المقاصد، ج۳، ص۲۰۱؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۲۷۵؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۱۷۴.</ref> دیگر تفاوت ارکان با سایر واجبات، به باور برخی از فقیهان امامی، آن است که اگر حج‌گزار انجام دادن یک رکن را فراموش کند، تنها در صورت ممکن نبودن یا دشواری بازگشت به [[مکه]]، می‌تواند [[نیابت(حج)|نایب]] بگیرد؛ ولی اگر غیر رکن را فراموش کند، در هر صورت می‌تواند برای جبران آن نایب بگیرد.<ref>المهذب البارع، ج۲، ص۲۰۶؛ غایة المرام، ج۱، ص۴۵۶.</ref> | ||
در برخی منابع فقهی، احکامی برای ارکان حج برشمرده‌اند. مثلاً به باور برخی از فقیهان امامی، معیار استقرار حج، ترک آن در حال [[استطاعت]] است، به شرط آن که استطاعت تا هنگامی ادامه یابد که انجام دادن ارکان حج در آن زمان امکان دارد.<ref>مسالک الافهام، ج۲، ص۱۴۳؛ مدارک الاحکام، ج۷، ص۶۸.</ref>البته به باور مشهور، استمرار استطاعت تا هنگامی که ادای همه مناسک ممکن باشد، شرط استقرار حج است.<ref>تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۰۲؛ الحدائق، ج۱۴، ص۱۵۳؛ مستند الشیعه، ج۱۱، ص۸۳.</ref> همچنین بر پایه نظر برخی از فقیهان امامی<ref>غایة المرام، ج۱، ص۴۶۸؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۲؛ کتاب الحج، خوئی، ج۵، ص۴۳۶.</ref> و اهل سنت<ref>المغنی، ج۳، ص۳۷۴؛ نهایة المحتاج، ج۱۱، ص۱۰۶.</ref>احکام [[صد|صدّ]] و [[احصار]]، از جمله [[تحلل]] از [[احرام]]، در پاره‌ای موارد، تنها در صورت بازماندن از ادای ارکان حج جاری می‌شود و بازماندن از دیگر مناسک، آن احکام را در پی نخواهد داشت. به باور برخی از شافعیان، کسی که برای حج گزاردن اجیر شده، اگر پس از انجام دادن ارکان حج، بعضی از مناسک غیر رکن را ترک کند و بمیرد یا از ادامه حج بازماند، لازم نیست مقداری از اجرت را | در برخی منابع فقهی، احکامی برای ارکان حج برشمرده‌اند. مثلاً به باور برخی از فقیهان امامی، معیار استقرار حج، ترک آن در حال [[استطاعت]] است، به شرط آن که استطاعت تا هنگامی ادامه یابد که انجام دادن ارکان حج در آن زمان امکان دارد.<ref>مسالک الافهام، ج۲، ص۱۴۳؛ مدارک الاحکام، ج۷، ص۶۸.</ref>البته به باور مشهور، استمرار استطاعت تا هنگامی که ادای همه مناسک ممکن باشد، شرط استقرار حج است.<ref>تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۰۲؛ الحدائق، ج۱۴، ص۱۵۳؛ مستند الشیعه، ج۱۱، ص۸۳.</ref> همچنین بر پایه نظر برخی از فقیهان امامی<ref>غایة المرام، ج۱، ص۴۶۸؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۲؛ کتاب الحج، خوئی، ج۵، ص۴۳۶.</ref> و اهل سنت<ref>المغنی، ج۳، ص۳۷۴؛ نهایة المحتاج، ج۱۱، ص۱۰۶.</ref>احکام [[صد|صدّ]] و [[احصار]]، از جمله [[تحلل]] از [[احرام]]، در پاره‌ای موارد، تنها در صورت بازماندن از ادای ارکان حج جاری می‌شود و بازماندن از دیگر مناسک، آن احکام را در پی نخواهد داشت. به باور برخی از شافعیان، کسی که برای حج گزاردن اجیر شده، اگر پس از انجام دادن ارکان حج، بعضی از مناسک غیر رکن را ترک کند و بمیرد یا از ادامه حج بازماند، لازم نیست مقداری از اجرت را بازگرداند؛ ولی اگر پس از انجام دادن برخی از ارکان بمیرد یا از ادامه حج بازماند، تنها به فراخور عملی که انجام داده، مالک اجرت می‌شود.<ref>المجموع، ج۱۵، ص۸۴۵.</ref> به باور مشهور فقیهان امامی، [[مستبصر]] (<small>مسلمانی که به مذهب شیعه امامی می‌گرود</small>) لازم نیست حجی را که بر پایه مذهب خود صحیح انجام داده، اعاده کند، مشروط بر آن که رکن را صحیح به جا آورده باشد.<ref>الوسیله، ص۱۵۷؛ تحریر الاحکام، ج۲، ص۹۰؛ السرائر، ج۱، ص۵۱۸.</ref>البته در این‌که آیا معیار، رکن در مذهب پیشین است یا رکن در مذهب [[تشیع]]، اختلاف دیدگاه به چشم می‌خورد.<ref>جواهر الکلام، ج۱۷، ص۳۰۴.</ref> | ||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
{{دانشنامه | {{دانشنامه | ||
| آدرس = http://hajj.ir/99/3311 | | آدرس = http://hajj.ir/99/3311 | ||
| عنوان = | | عنوان = ارکان حج | ||
| نویسنده = حمیدرضا خراسانی | | نویسنده = حمیدرضا خراسانی | ||
}} | }} | ||
* ارشاد السالک:عبدالرحمن بن محمد البغدادی (<small>درگذشت در ۷۳۲ق.</small>)، مصر، مکتبة مصطفی البابی؛ | |||
*ارشاد | * الاستبصار:الطوسی (<small>م ۴۶۰ق.</small>)، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش؛ | ||
*الاستبصار: | * اعانة الطالبین:السید البکری الدمیاطی (<small>درگذشت در ۱۳۱۰ق.</small>)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛ | ||
*اعانة | * الاقناع:الشربینی (<small>درگذشت در ۹۷۷ق.</small>)، بیروت، دار المعرفه؛ | ||
*الاقناع: | * الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف:المرداوی (<small>درگذشت در ۸۸۵ق.</small>)، به کوشش محمد حامد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق؛ | ||
*الانصاف | * بدائع الصنائع:علاء الدین الکاسانی (<small>درگذشت در ۵۸۷ق.</small>)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق؛ *بدایة المجتهد:ابن رشد القرطبی (<small>درگذشت در ۵۹۵ق.</small>)، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ | ||
*بدائع الصنائع:علاء | * براهین الحج:آقا رضا مدنی کاشانی (<small>درگذشت در ۱۴۱۳ق.</small>)، کاشان، مدرسه علمیه مدنی کاشانی، ۱۴۱۱ق؛ | ||
* | * البرهان فی تفسیر القرآن:البحرانی (<small>درگذشت در ۱۱۰۷ق.</small>)، قم، البعثه، ۱۴۱۵ق؛ | ||
*البرهان | * التاج و الاکلیل:محمد بن یوسف العبدری (<small>درگذشت در ۸۹۷ق.</small>)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۸ق؛ *تحریر الاحکام الشرعیه:العلامة الحلی (<small>درگذشت در ۷۲۶ق.</small>)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق۷، ۱۴۲۰ق. | ||
*التاج و | * تحفة الفقهاء:علاء الدین السمرقندی (<small>درگذشت در ۵۳۵/۵۳۹ق.</small>)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ | ||
*تحفة الفقهاء:علاء | * تحفة المحتاج:ابن حجر الهیثمی (<small>درگذشت در ۹۷۴ق.</small>)، مصر، المکتبة التجاریة الکبری، ۱۳۷۵ق؛ | ||
*تحفة المحتاج:ابن حجر | * تذکرة الفقهاء:العلامة الحلی (<small>درگذشت در ۷۲۶ق.</small>)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق؛ | ||
* | * تهذیب الاحکام:الطوسی (<small>درگذشت در ۴۶۰ق.</small>)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛ *جامع الخلاف و الوفاق:علی بن محمد القمی السبزواری (<small>درگذشت در قرن۷ق.</small>)، به کوشش حسنی، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر[، ۱۳۷۹ش؛ | ||
* | *جامع المقاصد:الکرکی (<small>درگذشت در ۹۴۰ق.</small>)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۱ق؛ | ||
*جامع المقاصد: | *جواهر الکلام:النجفی (<small>درگذشت در ۱۲۶۶ق.</small>)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ | ||
*جواهر | *حاشیة الدسوقی:الدسوقی (<small>درگذشت در ۱۲۳۰ق.</small>)، احیاء الکتب العربیه؛ | ||
* | *حاشیة الصاوی علی الشرح الصغیر:احمد بن محمد الصاوی (<small>درگذشت در ۱۲۴۱ق.</small>)، دار المعارف؛ | ||
* | *حاشیة رد المحتار:ابن عابدین (<small>درگذشت در ۱۲۵۲ق.</small>)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ | ||
* | *الحاوی الکبیر:الماوردی (<small>م ۴۵۰ق.</small>)، به کوشش علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ | ||
* | *الحدائق الناضره:یوسف البحرانی (<small>درگذشت در ۱۱۸۶ق.</small>)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش؛ | ||
*الحدائق الناضره: | *حواشی الشروانی و العبادی:الشروانی (<small>درگذشت در ۱۳۰۱ق.</small>) و العبادی (<small>درگذشت در ۹۹۴ق.</small>)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ | ||
* | *الخلاف:الطوسی (<small>درگذشت در ۴۶۰ق.</small>)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛ | ||
*الخلاف: | *الدروس الشرعیه:الشهید الاول (<small>درگذشت در ۷۸۶ق.</small>)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق؛ | ||
*الدروس | *دلیل الطالب:مرعی بن یوسف الکرمی المقدسی (<small>درگذشت در ۱۰۳۳ق.</small>)، ریاض، دار الطیبه، ۱۴۲۵ق؛ | ||
* | *رسائل الشهید:الشهید الثانی (<small>درگذشت در ۹۶۵ق.</small>)، قم، بصیرتی، سنگی؛ | ||
*رسائل | *الروضة البهیه:الشهید الثانی (<small>درگذشت در ۹۶۵ق.</small>)، به کوشش کلانتر، قم، داوری، ۱۴۱۰ق؛ *ریاض المسائل:سید علی الطباطبائی (<small>درگذشت در ۱۲۳۱ق.</small>)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛ *السرائر:ابن ادریس (<small>درگذشت در ۵۹۸ق.</small>)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق؛ | ||
*الروضة | *سنن ابن ماجه:ابن ماجه (<small>درگذشت در ۲۷۵ق.</small>)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق؛ | ||
*سنن ابن ماجه:ابن ماجه (<small>درگذشت در | *السنن الکبری:البیهقی (<small>درگذشت در ۴۵۸ق.</small>)، بیروت، دار الفکر؛ | ||
*السنن | *شرائع الاسلام:المحقق الحلی (<small>درگذشت در ۶۷۶ق.</small>)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق؛ | ||
*شرائع الاسلام:المحقق | *الشرح الکبیر:عبدالرحمن بن قدامه (<small>درگذشت در ۶۸۲ق.</small>)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ | ||
*الشرح | *شرح مختصر خلیل:محمد بن عبدالله الخرشی (<small>درگذشت در ۱۱۰۱ق.</small>)، بیروت، دار الفکر؛ *شرح منتهی الارادات:منصور البهوتی (<small>درگذشت در ۱۰۵۱ق.</small>)، بیروت، عالم الکتب، ۱۹۹۶م؛ *صحیح البخاری:البخاری (<small>درگذشت در ۲۵۶ق.</small>)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق؛ | ||
*شرح مختصر | *صحیح مسلم بشرح النووی:النووی (<small>درگذشت در ۶۷۶ق.</small>)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق؛ | ||
* | *غایة المرام و حجة الخصام:البحرانی (<small>درگذشت در ۱۱۰۷ق.</small>)، به کوشش عاشور؛ | ||
* | *غنیة النزوع:الحلبی (<small>درگذشت در ۵۸۵ق.</small>)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۷ق؛ | ||
* | *فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (<small>درگذشت در ۸۵۲ق.</small>)، بیروت، دار المعرفه؛ | ||
*فتح | *فتح العزیز:عبدالکریم بن محمد الرافعی (<small>درگذشت در ۶۲۳ق.</small>)، دار الفکر؛ | ||
*فتح | *فتح الوهاب:زکریا بن محمد الانصاری (<small>درگذشت در ۹۳۶ق.</small>)، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ *الفقه الاسلامی و ادلته:وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛ | ||
*فتح الوهاب: | *الکافی فی الفقه:ابوالصلاح الحلبی (<small>درگذشت در ۴۴۷ق.</small>)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیر المؤمنین۷، ۱۴۰۳ق؛ | ||
* | *الکافی:الکلینی (<small>درگذشت در ۳۲۹ق.</small>)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ | ||
* | *کتاب الحج:تقریر بحث الگلپایگانی، الصابری، قم، الخیام، ۱۴۰۰ق؛ *کتاب الحج:محاضرات الخوئی (<small>درگذشت در ۱۴۱۳ق.</small>)، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق؛ | ||
* | *کشاف القناع:منصور البهوتی (<small>درگذشت در ۱۰۵۱ق.</small>)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ *کشف اللثام:الفاضل الهندی (<small>درگذشت در ۱۱۳۷ق.</small>)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ | ||
* | *کشف الغطاء:کاشف الغطاء (<small>درگذشت در ۱۲۲۷ق.</small>)، اصفهان، مهدوی؛ | ||
* | *لسان العرب:ابن منظور (<small>درگذشت در ۷۱۱ق.</small>)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ | ||
*لسان العرب:ابن منظور (<small>درگذشت در | *المبسوط فی فقه الامامیه:الطوسی (<small>درگذشت در ۴۶۰ق.</small>)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛ | ||
*المبسوط | *المبسوط:السرخسی (<small>درگذشت در ۴۸۳ق.</small>)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ | ||
*المبسوط: | *مجمع الفائدة و البرهان:المحقق الاردبیلی (<small>درگذشت در ۹۹۳ق.</small>)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ | ||
*مجمع الفائدة و البرهان:المحقق | *المجموع شرح المهذب:النووی (<small>درگذشت در ۶۷۶ق.</small>)، دار الفکر؛ | ||
*المجموع شرح المهذب: | *مدارک الاحکام:سید محمد بن علی الموسوی العاملی (<small>درگذشت در ۱۰۰۹ق.</small>)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۰ق؛ | ||
* | *مسالک الافهام الی آیات الاحکام:فاضل الجواد الکاظمی (<small>درگذشت در ۱۰۶۵ق.</small>)، به کوشش شریف‌زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش؛ | ||
* | *مستند الشیعه:احمد النراقی (<small>درگذشت در ۱۲۴۵ق.</small>)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق؛ | ||
*مستند | *مسند احمد:احمد بن حنبل (<small>درگذشت در ۲۴۱ق.</small>)، بیروت، دار صادر؛ | ||
*مسند احمد:احمد بن حنبل (<small>درگذشت در | *مصطلحات الفقه:علی مشکینی، قم، الهادی، ۱۳۷۹ش؛ *معجم المصطلحات الفقهیه:جرجس و دیگران، الشرکة العالمیة للکتاب، ۱۹۹۶م؛ | ||
*مصطلحات الفقه: | *مغنی المحتاج:محمد الشربینی (<small>درگذشت در ۹۷۷ق.</small>)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق؛ | ||
* | *المغنی:عبدالله بن قدامه (<small>درگذشت در ۶۲۰ق.</small>)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ | ||
* | *منار السبیل فی شرح الدلیل:ابراهیم بن محمد بن ضویان (<small>درگذشت در ۱۳۵۳ق.</small>)، به کوشش الشاویش، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۹ق؛ | ||
*منار | *منتهی المطلب:العلامة الحلی (<small>درگذشت در ۷۲۶ق.</small>)، چاپ سنگی؛ | ||
* | *منح الجلیل:محمد علیش (<small>درگذشت در ۱۲۹۹ق.</small>)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ | ||
*منح | *مواهب الجلیل:الحطاب الرعینی (<small>درگذشت در ۹۵۴ق.</small>)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛ | ||
*مواهب | *المهذب البارع:ابن فهد الحلّی (<small>درگذشت در ۸۴۱ق.</small>)، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق؛ | ||
*المهذب البارع:ابن فهد | *المیزان:الطباطبائی (<small>درگذشت در ۱۴۰۲ق.</small>)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛ | ||
* | *نهایة المحتاج:محمد بن ابی‌العباس الشافعی (<small>درگذشت در ۱۰۰۴ق.</small>)، دار الکتب العلمیه؛ *النهایه:ابن اثیر مبارک بن محمد الجزری (<small>درگذشت در ۶۰۶ق.</small>)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش؛ | ||
* | *وسائل الشیعه:الحر العاملی (<small>درگذشت در ۱۱۰۴ق.</small>)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ | ||
*وسائل | *الوسیلة الی نیل الفضیله:ابن حمزه (<small>درگذشت در ۵۶۰ق.</small>)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق. | ||
* | |||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==مقاله‌های مرتبط== | |||
{{حج و عمره}} | |||
[[ar:ارکان الحج]] | |||
[[رده:مقاله‌های | [[رده:حج]] | ||
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | |||
[[رده:اصطلاحات فقهی]] | |||
[[رده:مناسک حج]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۰ ژوئن ۲۰۲۲، ساعت ۱۶:۰۳
| عمره تمتع |
| ۱ شوال تا ۹ ذوالحجه |
| احرام در میقات • طواف • نماز طواف • سعی • تقصیر |
| حج |
| نهم ذوالحجه |
| احرام در مکه • وقوف در عرفات |
| شب دهم |
| وقوف در مشعر |
| روز دهم |
| رمی جمره عقبه • قربانی • حلق یا تقصیر |
| شب یازدهم |
| بیتوته در منا |
| روز یازدهم |
| رمی جمرات سه‌گانه |
| شب دوازدهم |
| بیتوته در منا |
| روز دوازدهم |
| رمی جمرات • طواف زیارت • نماز طواف • سعی • طواف نساء • نماز طواف نساء |
ارکان حج، به مناسک اصلی حج گفته می‌شود. مهم‌ترین ویژگی‌های ارکان حج که تفاوت اساسی آن‌ها با واجبات غیر رکنی به شمار می‌رود، آن است که ترک عمدی رکن، موجب بطلان حج است؛ اما ترک دیگر واجبات هر چند عامدانه باشد، حج را باطل نمی‌کند. فقهای مذاهب اسلامی در شمار ارکان اختلاف دارند. فقهای امامیه اتفاق نظر دارند که احرام، طواف، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر الحرام و سعی صفا و مروه ارکان حج هستند. در برخی منابع فقهی، احکامی برای ارکان حج برشمرده‌اند.
معناشناسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
واژه ارکان، جمع رکن به معنای تکیه‌گاه و بخش اساسی هر چیز است.[۱] در فقه نیز به جزء اصلی هر کار رکن گفته می‌شود.[۲]مقصود از ارکان حج در فقه امامی، آن بخش از مناسک حج است که ترک عمدی آن‌ها موجب بطلان حج می‌شود.[۳] ارکان حج که در پاره‌ای منابع «فرض» خوانده شده[۴] در فقه اهل سنت به گونه‌های مختلف تعریف شده است؛ از جمله: واجباتی از مناسک که ماهیت حج وابسته به آن‌ها است[۵]؛ واجباتی که تحلل (بیرون آمدن از احرام) به آن‌ها موکول شده است[۶]؛ مناسکی که ترک آن‌ها موجب فساد حج می‌گردد[۷]؛ و واجباتی که با کفاره جبران‌پذیر نیستند.[۸] گفتنی است که مقصود از رکن در نماز، بخشی از واجبات آن است که ترک عمدی و سهوی آن موجب بطلان نماز می‌شود.[۹] بر پایه فقه امامی، رکن به این مفهوم در باب حج تنها درباره ترک وقوفَین (انجام ندادن وقوف در عرفات و مشعر)صدق می‌کند که حتی ترک سهوی آن‌ها نیز موجب بطلان حج است؛ ولی این مفهوم درباره دیگر ارکان حج صادق نیست.[۱۰]بر پایه دیدگاه برخی از اهل سنت، تفاوت رکن در باب حج با رکن نماز آن است که تکرار رکن حج و افزودن برآن، جز در پاره‌ای موارد، حج را باطل نمی‌سازد.[۱۱]
شماره ارکان حج و مصادیق آن[ویرایش | ویرایش مبدأ]
درباره شماره ارکان حج میان فقیهان مذاهب گوناگون اسلامی اختلاف وجود دارد. به باور مشهور فقیهان امامی[۱۲] حج، پنج و به باور مشهور شافعیان[۱۳] شش رکن دارد. بر پایه نظر مشهور مالکیان[۱۴] و بسیاری از حنبلیان[۱۵]ارکان حج چهار و به نظر مشهور حنفیان[۱۶] دو مورد است.
احرام[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به اجماع فقیهان امامی[۱۷] احرام از ارکان حج به شمار می‌رود.[۱۸] بیشتر فقیهان شافعی،[۱۹] مالکی[۲۰] و حنبلی[۲۱] نیز بر خلاف حنفیان[۲۲] احرام را از ارکان حج برشمرده‌اند. پشتوانه فقیهان اهل سنت[۲۳] حدیثِ نبوی «الأعمال بالنیات»[۲۴] است؛ زیرا مقصود از احرام را نیت انجام مناسک دانسته‌اند.[۲۵]
وقوف در عرفات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به اجماع فقیهان، وقوف در عرفات از ارکان حج است،[۲۶] هرچند درباره زمان وقوف اختلاف نظر وجود دارد. به باور فقیهان امامی،[۲۷] شافعی،[۲۸] حنفی[۲۹] و مالکی[۳۰]زمان این وقوف از ظهر روز عرفه آغاز می‌شود. اما حنبلیان آغاز آن را طلوع فجر روز عرفه می‌دانند.[۳۱]به اتفاق فقیهان اهل سنت، پایان زمان وقوف، طلوع فجر روز عید قربان است.[۳۲] ولی امامیان پایان آن را غروب روز عرفه دانسته و تنها در صورت اضطرار، طلوع فجر عید قربان را پایان آن شمرده‌اند.[۳۳]
به تصریح فقیهان امامی[۳۴] و اهل سنت،[۳۵] برای تحقق رکن وقوف در عرفات، توقف در همه زمان آن لازم نیست؛ بلکه با لحظه‌ای حضور در عرفات در بخشی از این هنگام یا توقفی کوتاه در آن[۳۶] رکن تحقق می‌یابد. البته بر پایه فقه مالکی، این رکن تنها با لحظه‌ای توقف در شب عید قربان محقق می‌شود و وقوف در روز عرفه هرچند واجب است، رکن را محقق نمی‌سازد.[۳۷] مهم‌ترین پشتوانه رکن بودن وقوف در عرفات، حدیثی نبوی است که همه حج را وقوف در عرفه خوانده است:[۳۸] «الحج عرفه»[۳۹] فقیهان امامی در این زمینه به حدیث‌هایی[۴۰]استناد کرده‌اند که حج را در صورت ترک وقوف در عرفات منتفی دانسته‌اند.[۴۱]
وقوف در مشعر الحرام(مزدلفه)[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به باور همه فقیهان امامی،[۴۲] وقوف در مشعر از ارکان حج است.[۴۳]از میان صحابیان و فقیهان متقدم نیز کسانی چون ابن عباس، نخعی و شعبی وقوف در مشعر را رکن می‌دانسته‌اند.[۴۴] از فقیهان اهل سنت، جز اندکی از شافعیان[۴۵] و ابن ماجشون[۴۶] از مالکیان، کسی آن را رکن نشمرده است.[۴۷] برای اثبات رکن بودن وقوف در مشعر، برخی به آیه ۱۹۸ سوره بقره که حاجیان را پس از بازگشت از عرفات به ذکر الهی در مشعر الحرام فراخوانده، تمسک کرده‌اند.[۴۸] اما پشتوانه اصلی فقیهان امامی، افزون بر اجماع، حدیث‌هایی هستند[۴۹] که ترک این وقوف را به منزله از دست دادن حج قلمداد کرده‌اند.[۵۰]
طواف[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از مناسک حج که همه فقیهان امامی[۵۱] و اهل سنت[۵۲]به اصل رکن بودن آن باور دارند، طواف حج است که با تعابیری چون طواف افاضه،[۵۳] طواف زیارت[۵۴] و طواف رکن[۵۵] از آن یاد می‌شود. بر این اساس، دیگر اقسام طواف واجب مانند طواف تحیت، طواف وداع و طواف نساء، رکن نیستند. حتی بر پایه دیدگاهی در فقه امامی[۵۶] و نیز فقه حنفی[۵۷] تنها چهار شوط نخست از طواف افاضه، رکن به شمار می‌روند. پشتوانه برخی از فقیهان امامی[۵۸] و بسیاری از فقیهان اهل سنت[۵۹]برای رکن بودن طواف، آیه ۲۹ سوره حجّ است که شماری از اهل سنت بر انطباق آن بر طواف افاضه ادعای اجماع کرده‌اند:[۶۰] وَلیطَّوَّفُوا بِالبَیتِ العَتِیقِ. در برابر، برخی از فقیهان امامی با پذیرش دلالت این آیه بر وجوب طواف، دلالتش را بر رکن بودن آن نپذیرفته[۶۱]یا به پشتوانه بعضی حدیث‌ها،[۶۲] مقصود از طواف را در آن آیه، طواف نساء دانسته‌اند.[۶۳] مهم‌ترین پشتوانه رکن بودن طواف از منظر فقیهان امامی، اجماع و حدیث‌هایی هستند که در صورت ترک طواف از روی جهل، اعاده حج را واجب شمرده‌اند.[۶۴] این حدیث‌ها به مفهوم اولویت بر وجوب اعاده حج در صورت ترک آگاهانه آن دلالت دارند.[۶۵]شماری از اهل سنت نیز به پشتوانه روایتی از پیامبر(ص)که خروج حج‌گزار را تنها پس از ادای طواف افاضه مجاز دانسته،[۶۶] رکن بودن طواف را ثابت کرده‌اند.[۶۷]
سعی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به باور همه فقیهان امامی[۶۸] و شافعی[۶۹] و نظر مشهور مالکیان[۷۰] سعی میان صفا و مروه از ارکان حج است. حنبلیان درباره رکن بودن آن اختلاف نظر دارند[۷۱] و حنفیان رکن بودن آن را نپذیرفته‌اند.[۷۲] پشتوانه فقیهان امامی در این زمینه حدیث‌هایی‌اند[۷۳] که ترک عمدی سعی را موجب بطلان حج و لزوم جبران آن شمرده‌اند.[۷۴] پشتوانه فقیهان اهل سنت برای رکن شمردن سعی،[۷۵] روایتی از پیامبر(ص)است که پس از دعوت مردم به ادای سعی، آن را واجبی ثابت معرفی کرده است: «قد کتب علیکم السعی»[۷۶] دلیل دیگر آنان، حدیثی[۷۷] است که اتمام حج را در گرو انجام دادن سعی دانسته است.
دیگر مناسک[ویرایش | ویرایش مبدأ]
برخی دیگر از مناسک در پاره‌ای منابع فقهی یا در سخن اندکی از فقیهان، از ارکان حج به شمار رفته‌اند که ذیلاً بیان می‌گردد
نیت[ویرایش | ویرایش مبدأ]
برخی از فقیهان امامی نیت را از ارکان حج برشمرده‌اند[۷۸]؛ بدین استناد که در هر واجب، خواه رکن و خواه غیر رکن، نیت نقش اصلی و اساسی را دارد. بسیاری از فقیهان این دیدگاه را نپذیرفته‌اند.[۷۹] به باور برخی از ناقدان، در مواردی که ترک نیت موجب بطلان حج قلمداد شده، در واقع سبب بطلان، انجام ندادن رکنی است که نیت در آن شرط است. به تعبیر دیگر، بطلان حج به استناد از دست رفتن خود رکن است، نه نیت آن.[۸۰]
تلبیه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
برخی امامیان، به رکن بودن تلبیه باور دارند.[۸۱] از سخن بعضی دیگر برمی‌آید که ترک عمدی تلبیه، خود، موجب بطلان حج نیست، بلکه از آن رو که به ترک احرام می‌انجامد، موجب بطلان حج می‌گردد.[۸۲]
ترتیب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
برخی از فقیهان امامی رعایت ترتیب میان افعال رکنی حج را در شمار ارکان آن برشمرده‌اند.[۸۳]شماری دیگر، رعایت ترتیب میان طواف و سعی را از ارکان دانسته‌اند.[۸۴] بسیاری از شافعیان نیز ترتیب میان بیشتر ارکان را رکن حج قلمداد کرده‌اند.[۸۵]در برابر، دیگر فقیهان شافعی[۸۶]و نیز فقیهان امامی[۸۷]و مذاهب دیگر[۸۸]رکن بودن ترتیب را نپذیرفته‌اند.
پشتوانه شافعیان[۸۹] بر رکن بودن ترتیب، حدیث مشهور پیامبر(ص) است که مردم را به فراگیری مناسک از خود فرمان داده است: «خذواعنی مناسککم.»[۹۰]در نقد رکن بودن ترتیب گفته‌اند: بطلان حج در صورت عدم رعایت ترتیب، به استناد بطلان رکنی است که در جایگاه خود ادا نشده است، نه این‌که رعایت نکردن ترتیب موجب بطلان حج باشد.[۹۱]
حلق[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بسیاری از شافعیان از رکن دیگری با عنوان حلق یا تقصیر سخن گفته‌اند.[۹۲] البته شماری از آنان رکن بودن حلق را به نُسک بودن آن وابسته دانسته‌اند.[۹۳]
رمی جمرة عقبه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر پایه نظری کمیاب، ابن ماجشون از فقیهان مالکی، رمی جمره عقبه را از ارکان حج به شمار آورده و بر آن است که اگر حج‌گزار تا پایان ایام منا آن را به جا نیاورد، حجش باطل است.[۹۴]
احکام خاص ارکان حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از مهم‌ترین ویژگی‌های ارکان حج که تفاوت اساسی آن‌ها با واجبات غیر رکنی به شمار می‌رود، آن است که ترک عمدی رکن، موجب بطلان حج است؛ اما ترک دیگر واجبات هر چند عامدانه باشد، حج را باطل نمی‌کند[۹۵] و بر پایه دیدگاه اهل سنت، با کفاره جبران‌پذیر است.[۹۶] البته ترک رکن به سبب جهل به حکم نیز مانند ترک عمدی است.[۹۷] دیگر تفاوت ارکان با سایر واجبات، به باور برخی از فقیهان امامی، آن است که اگر حج‌گزار انجام دادن یک رکن را فراموش کند، تنها در صورت ممکن نبودن یا دشواری بازگشت به مکه، می‌تواند نایب بگیرد؛ ولی اگر غیر رکن را فراموش کند، در هر صورت می‌تواند برای جبران آن نایب بگیرد.[۹۸]
در برخی منابع فقهی، احکامی برای ارکان حج برشمرده‌اند. مثلاً به باور برخی از فقیهان امامی، معیار استقرار حج، ترک آن در حال استطاعت است، به شرط آن که استطاعت تا هنگامی ادامه یابد که انجام دادن ارکان حج در آن زمان امکان دارد.[۹۹]البته به باور مشهور، استمرار استطاعت تا هنگامی که ادای همه مناسک ممکن باشد، شرط استقرار حج است.[۱۰۰] همچنین بر پایه نظر برخی از فقیهان امامی[۱۰۱] و اهل سنت[۱۰۲]احکام صدّ و احصار، از جمله تحلل از احرام، در پاره‌ای موارد، تنها در صورت بازماندن از ادای ارکان حج جاری می‌شود و بازماندن از دیگر مناسک، آن احکام را در پی نخواهد داشت. به باور برخی از شافعیان، کسی که برای حج گزاردن اجیر شده، اگر پس از انجام دادن ارکان حج، بعضی از مناسک غیر رکن را ترک کند و بمیرد یا از ادامه حج بازماند، لازم نیست مقداری از اجرت را بازگرداند؛ ولی اگر پس از انجام دادن برخی از ارکان بمیرد یا از ادامه حج بازماند، تنها به فراخور عملی که انجام داده، مالک اجرت می‌شود.[۱۰۳] به باور مشهور فقیهان امامی، مستبصر (مسلمانی که به مذهب شیعه امامی می‌گرود) لازم نیست حجی را که بر پایه مذهب خود صحیح انجام داده، اعاده کند، مشروط بر آن که رکن را صحیح به جا آورده باشد.[۱۰۴]البته در این‌که آیا معیار، رکن در مذهب پیشین است یا رکن در مذهب تشیع، اختلاف دیدگاه به چشم می‌خورد.[۱۰۵]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ النهایه، ج۲، ص۲۶۰؛ لسان العرب، ج۱۳، ص۱۸۶، «رکن».
- ↑ مصطلحات الفقه، ص۲۷۴؛ معجم المصطلحات، ج۲، ص۱۷۹.
- ↑ السرائر، ج۱، ص۵۳۸؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۲۷۵؛ الحدائق، ج۱۵، ص۶۵.
- ↑ التهذیب، ج۵، ص۲۸۳؛ حاشیة الصاوی، ج۲، ص۱۶.
- ↑ نهایة المحتاج، ج۱۰، ص۴۶۹.
- ↑ فتح العزیز، ج۷، ص۳۹۱–۳۹۲.
- ↑ مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳.
- ↑ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۲۱.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۳۰۴؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۲۰۰؛ جواهر الکلام، ج۹، ص۲۳۹.
- ↑ مسالک الافهام، ج۲، ص۲۷۵؛ مدارک الاحکام، ج۷، ص۲۴۱.
- ↑ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۲۱۱؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۷.
- ↑ مسالک الافهام، ج۲، ص۲۲۶؛ کشف اللثام، ج۵، ص۲۰؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۵.
- ↑ مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ فتح الوهاب، ج۱، ص۲۵۸.
- ↑ ارشاد السالک، ج۱، ص۴۳؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۱.
- ↑ شرح منتهی الارادات، ج۱، ص۵۹۶؛ دلیل الطالب، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۱؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۵.
- ↑ غنیة النزوع، ص۱۵۴؛ جامع الخلاف، ص۱۷۷.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۱۴؛ السرائر، ج۱، ص۵۲۸؛ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۶۸.
- ↑ مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ تحفة المحتاج، ج۴، ص۱۴۵؛ اعانة الطالبین، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ مواهب الجلیل، ج۴، ص۲۰؛ ارشاد السالک، ص۴۳.
- ↑ الانصاف، ج۴، ص۵۹.
- ↑ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۹۰؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۴۶۷.
- ↑ الشرح الکبیر، ج۳، ص۵۰۳؛ حواشی الشروانی، ج۴، ص۱۴۶؛ کشاف القناع، ج۲، ص۶۰۴.
- ↑ صحیح البخاری، ج۱، ص۳؛ سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۴۱۳؛ السنن الکبری، ج۱، ص۴۱، ۲۱۵.
- ↑ مواهب الجلیل، ج۴، ص۲۰؛ الانصاف، ج۴، ص۵۸؛ نهایة المحتاج، ج۱۰، ص۳۴۵.
- ↑ المجموع، ج۸، ص۱۰۳؛ المغنی، ج۳، ص۵۰۲؛ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۸۴.
- ↑ الخلاف، ج۲، ص۳۳۷؛ غنیة النزوع، ص۱۸۰–۱۸۱؛ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۸۶.
- ↑ الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۷۲؛ فتح العزیز، ج۷، ص۳۶۳؛ المجموع، ج۸، ص۱۰۱.
- ↑ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۰۵؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۵.
- ↑ منح الجلیل، ج۲، ص۲۵۴؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۳۷.
- ↑ المغنی، ج۳، ص۴۳۳؛ دلیل الطالب، ج۱، ص۱۰۸؛ منار السبیل، ج۱، ص۲۵۷.
- ↑ المغنی، ج۳، ص۴۳۳.
- ↑ الکافی، حلبی، ص۱۹۷؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۱۸۸؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۳۵.
- ↑ مسالک الافهام، ج۲، ص۲۷۵؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۳۲؛ ریاض المسائل، ج۶، ص۳۶۱.
- ↑ المجموع، ج۸، ص۱۰۳؛ التاج و الاکلیل، ج۱، ص۹۱.
- ↑ نک: المجموع، ج۸، ص۱۰۳.
- ↑ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۳۷؛ حاشیة الصاوی، ج۲، ص۵۴؛ شرح مختصر خلیل، ج۲، ص۳۲۱.
- ↑ المجموع، ج۸، ص۹۳؛ المغنی، ج۳، ص۴۳۴؛ مدارک الاحکام، ج۷، ص۳۹۹.
- ↑ مسند احمد، ج۴، ص۳۱۰؛ السنن الکبری، ج۵، ص۱۷۳؛ سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۰۰۳.
- ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ص۴۶۳.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۸۵؛ مدارک الاحکام، ج۷، ص۳۹۹؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۳۲–۳۳.
- ↑ السرائر، ج۱، ص۵۸۹؛ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۲۰۲.
- ↑ الخلاف، ج۲، ص۳۴۲؛ جامع المقاصد، ج۳، ص۲۲۸؛ الروضة البهیه، ج۲، ص۲۷۷.
- ↑ الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۷۷.
- ↑ نک: الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۷۷؛ فتح الباری، ج۳، ص۵۲۹.
- ↑ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۲۱؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۲.
- ↑ المغنی، ج۳، ص۴۴۱؛ الفقه الاسلامی، ج۳، ص۲۲۳۳.
- ↑ نک: المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۱۱؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۲۸۰؛ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۲۰۲.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۴۵.
- ↑ مدارک الاحکام، ج۷، ص۴۳۴؛ کشف اللثام، ج۶، ص۹۵؛ ریاض المسائل، ج۶، ص۳۸۸–۳۸۹.
- ↑ تحریر الاحکام، ج۲، ص۵؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۵؛ ریاض المسائل، ج۶، ص۳۸۹.
- ↑ المجموع، ج۸، ص۲۲۰؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۲.
- ↑ المجموع، ج۸، ص۲۲۰؛ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۳۴۲؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۹۰.
- ↑ الکافی، حلبی، ص۱۹۵؛ المجموع، ج۸، ص۲۲۰؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۷۰۳.
- ↑ صحیح مسلم، ج۸، ص۲۲۰؛ رسائل الشهید، ص۲۳۵؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۱.
- ↑ براهین الحج، ج۴، ص۷۲.
- ↑ حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۱۴؛ المجموع، ج۸، ص۲۵۰.
- ↑ کتاب الحج، ج۴، ص۲۸۸.
- ↑ المغنی، ج۳، ص۵۰۳؛ المجموع، ج۸، ص۲۲۰؛ کشاف القناع، ج۲، ص۶۰۴.
- ↑ بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۷.
- ↑ مجمع الفائده، ج۷، ص۶۲.
- ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ص۵۱۲–۵۱۳؛ التهذیب، ج۵، ص۲۵۳.
- ↑ البرهان، ج۳، ص۸۷۶؛ المیزان، ج۱۴، ص۳۷۱.
- ↑ الاستبصار، ج۲، ص۲۲۸.
- ↑ مجمع الفائده، ج۷، ص۶۲؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۳۷۱.
- ↑ السنن الکبری، ج۵، ص۱۶۳؛ مسند احمد، ج۶، ص۱۷۷؛ صحیح مسلم، ج۴، ص۹۴.
- ↑ المجموع، ج۸، ص۲۲۰؛ المغنی، ج۳، ص۴۶۵.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۳۶؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۴۲۹؛ براهین الحج، ج۴، ص۱۱۲.
- ↑ الحاوی الکبیر، ج۴، ص۱۵۵؛ المجموع، ج۸، ص۷۷.
- ↑ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۱.
- ↑ المغنی، ج۳، ص۵۰۴؛ الانصاف، ج۴، ص۵۸.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۵۰.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۴۸۴–۴۸۵.
- ↑ الحدائق، ج۱۶، ص۲۷۷؛ مستند الشیعه، ج۱۲، ص۱۷۴؛ براهین الحج، ج۴، ص۱۱۲.
- ↑ المجموع، ج۸، ص۶۳؛ المغنی، ج۳، ص۵۰۴؛ کشاف القناع، ج۲، ص۶۰۶.
- ↑ مسند احمد، ج۶، ص۴۲۱؛ السنن الکبری، ج۵، ص۹۸–۹۹.
- ↑ المغنی، ج۳، ص۵۰۴؛ شرح منتهی الارادات، ج۴، ص۷۵.
- ↑ الدروس، ج۱، ص۳۲۸؛ غایة المرام، ج۱، ص۴۵۶؛ کشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
- ↑ مسالک الافهام، ج۲، ص۲۲۶؛ مدارک الاحکام، ج۷، ص۲۴۱؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۳۶.
- ↑ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۳۶.
- ↑ الدروس، ج۱، ص۳۲۸؛ غایة المرام، ج۱، ص۴۵۶؛ کشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
- ↑ نک: جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۳۶.
- ↑ الدروس، ج۱، ص۳۲۸؛ جامع المقاصد، ج۳، ص۱۱۰؛ کشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
- ↑ کتاب الحج، گلپایگانی، ج۱، ص۱۷.
- ↑ مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ فتح الوهاب، ج۱، ص۲۵۸.
- ↑ المجموع، ج۸، ص۲۶۶.
- ↑ مسالک الافهام، ج۱، ص۲۵۸؛ کشف اللثام، ج۵، ص۲۰؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۵.
- ↑ نک: بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۲۵؛ کشاف القناع، ج۲، ص۶۰۴.
- ↑ فتح الوهاب، ج۱، ص۲۵۸؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ الاقناع، ج۱، ص۲۳۳.
- ↑ السنن الکبری، ج۵، ص۱۲۵؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳.
- ↑ نک: جواهر الکلام، ج۸۸، ص۱۳۶.
- ↑ مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ فتح الوهاب، ج۱، ص۲۵۸.
- ↑ المجموع، ج۸، ص۲۰۵؛ تحفة المحتاج، ج۴، ص۱۴۶.
- ↑ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۲۱؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۲۸۳؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۳.
- ↑ المهذب البارع، ج۲، ص۲۰۶؛ غایة المرام، ج۱، ص۴۵۶.
- ↑ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۱؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۲۱.
- ↑ جامع المقاصد، ج۳، ص۲۰۱؛ مسالک الافهام، ج۲، ص۲۷۵؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۱۷۴.
- ↑ المهذب البارع، ج۲، ص۲۰۶؛ غایة المرام، ج۱، ص۴۵۶.
- ↑ مسالک الافهام، ج۲، ص۱۴۳؛ مدارک الاحکام، ج۷، ص۶۸.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۰۲؛ الحدائق، ج۱۴، ص۱۵۳؛ مستند الشیعه، ج۱۱، ص۸۳.
- ↑ غایة المرام، ج۱، ص۴۶۸؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۱۲؛ کتاب الحج، خوئی، ج۵، ص۴۳۶.
- ↑ المغنی، ج۳، ص۳۷۴؛ نهایة المحتاج، ج۱۱، ص۱۰۶.
- ↑ المجموع، ج۱۵، ص۸۴۵.
- ↑ الوسیله، ص۱۵۷؛ تحریر الاحکام، ج۲، ص۹۰؛ السرائر، ج۱، ص۵۱۸.
- ↑ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۳۰۴.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ارکان حج.
- ارشاد السالک:عبدالرحمن بن محمد البغدادی (درگذشت در ۷۳۲ق.)، مصر، مکتبة مصطفی البابی؛
- الاستبصار:الطوسی (م ۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش؛
- اعانة الطالبین:السید البکری الدمیاطی (درگذشت در ۱۳۱۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛
- الاقناع:الشربینی (درگذشت در ۹۷۷ق.)، بیروت، دار المعرفه؛
- الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف:المرداوی (درگذشت در ۸۸۵ق.)، به کوشش محمد حامد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق؛
- بدائع الصنائع:علاء الدین الکاسانی (درگذشت در ۵۸۷ق.)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق؛ *بدایة المجتهد:ابن رشد القرطبی (درگذشت در ۵۹۵ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛
- براهین الحج:آقا رضا مدنی کاشانی (درگذشت در ۱۴۱۳ق.)، کاشان، مدرسه علمیه مدنی کاشانی، ۱۴۱۱ق؛
- البرهان فی تفسیر القرآن:البحرانی (درگذشت در ۱۱۰۷ق.)، قم، البعثه، ۱۴۱۵ق؛
- التاج و الاکلیل:محمد بن یوسف العبدری (درگذشت در ۸۹۷ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۸ق؛ *تحریر الاحکام الشرعیه:العلامة الحلی (درگذشت در ۷۲۶ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق۷، ۱۴۲۰ق.
- تحفة الفقهاء:علاء الدین السمرقندی (درگذشت در ۵۳۵/۵۳۹ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛
- تحفة المحتاج:ابن حجر الهیثمی (درگذشت در ۹۷۴ق.)، مصر، المکتبة التجاریة الکبری، ۱۳۷۵ق؛
- تذکرة الفقهاء:العلامة الحلی (درگذشت در ۷۲۶ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق؛
- تهذیب الاحکام:الطوسی (درگذشت در ۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛ *جامع الخلاف و الوفاق:علی بن محمد القمی السبزواری (درگذشت در قرن۷ق.)، به کوشش حسنی، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر[، ۱۳۷۹ش؛
- جامع المقاصد:الکرکی (درگذشت در ۹۴۰ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۱ق؛
- جواهر الکلام:النجفی (درگذشت در ۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
- حاشیة الدسوقی:الدسوقی (درگذشت در ۱۲۳۰ق.)، احیاء الکتب العربیه؛
- حاشیة الصاوی علی الشرح الصغیر:احمد بن محمد الصاوی (درگذشت در ۱۲۴۱ق.)، دار المعارف؛
- حاشیة رد المحتار:ابن عابدین (درگذشت در ۱۲۵۲ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛
- الحاوی الکبیر:الماوردی (م ۴۵۰ق.)، به کوشش علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛
- الحدائق الناضره:یوسف البحرانی (درگذشت در ۱۱۸۶ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش؛
- حواشی الشروانی و العبادی:الشروانی (درگذشت در ۱۳۰۱ق.) و العبادی (درگذشت در ۹۹۴ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
- الخلاف:الطوسی (درگذشت در ۴۶۰ق.)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛
- الدروس الشرعیه:الشهید الاول (درگذشت در ۷۸۶ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق؛
- دلیل الطالب:مرعی بن یوسف الکرمی المقدسی (درگذشت در ۱۰۳۳ق.)، ریاض، دار الطیبه، ۱۴۲۵ق؛
- رسائل الشهید:الشهید الثانی (درگذشت در ۹۶۵ق.)، قم، بصیرتی، سنگی؛
- الروضة البهیه:الشهید الثانی (درگذشت در ۹۶۵ق.)، به کوشش کلانتر، قم، داوری، ۱۴۱۰ق؛ *ریاض المسائل:سید علی الطباطبائی (درگذشت در ۱۲۳۱ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛ *السرائر:ابن ادریس (درگذشت در ۵۹۸ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق؛
- سنن ابن ماجه:ابن ماجه (درگذشت در ۲۷۵ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق؛
- السنن الکبری:البیهقی (درگذشت در ۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر؛
- شرائع الاسلام:المحقق الحلی (درگذشت در ۶۷۶ق.)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق؛
- الشرح الکبیر:عبدالرحمن بن قدامه (درگذشت در ۶۸۲ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛
- شرح مختصر خلیل:محمد بن عبدالله الخرشی (درگذشت در ۱۱۰۱ق.)، بیروت، دار الفکر؛ *شرح منتهی الارادات:منصور البهوتی (درگذشت در ۱۰۵۱ق.)، بیروت، عالم الکتب، ۱۹۹۶م؛ *صحیح البخاری:البخاری (درگذشت در ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق؛
- صحیح مسلم بشرح النووی:النووی (درگذشت در ۶۷۶ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق؛
- غایة المرام و حجة الخصام:البحرانی (درگذشت در ۱۱۰۷ق.)، به کوشش عاشور؛
- غنیة النزوع:الحلبی (درگذشت در ۵۸۵ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۷ق؛
- فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (درگذشت در ۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه؛
- فتح العزیز:عبدالکریم بن محمد الرافعی (درگذشت در ۶۲۳ق.)، دار الفکر؛
- فتح الوهاب:زکریا بن محمد الانصاری (درگذشت در ۹۳۶ق.)، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ *الفقه الاسلامی و ادلته:وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛
- الکافی فی الفقه:ابوالصلاح الحلبی (درگذشت در ۴۴۷ق.)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیر المؤمنین۷، ۱۴۰۳ق؛
- الکافی:الکلینی (درگذشت در ۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
- کتاب الحج:تقریر بحث الگلپایگانی، الصابری، قم، الخیام، ۱۴۰۰ق؛ *کتاب الحج:محاضرات الخوئی (درگذشت در ۱۴۱۳ق.)، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق؛
- کشاف القناع:منصور البهوتی (درگذشت در ۱۰۵۱ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ *کشف اللثام:الفاضل الهندی (درگذشت در ۱۱۳۷ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛
- کشف الغطاء:کاشف الغطاء (درگذشت در ۱۲۲۷ق.)، اصفهان، مهدوی؛
- لسان العرب:ابن منظور (درگذشت در ۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛
- المبسوط فی فقه الامامیه:الطوسی (درگذشت در ۴۶۰ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛
- المبسوط:السرخسی (درگذشت در ۴۸۳ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
- مجمع الفائدة و البرهان:المحقق الاردبیلی (درگذشت در ۹۹۳ق.)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛
- المجموع شرح المهذب:النووی (درگذشت در ۶۷۶ق.)، دار الفکر؛
- مدارک الاحکام:سید محمد بن علی الموسوی العاملی (درگذشت در ۱۰۰۹ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۰ق؛
- مسالک الافهام الی آیات الاحکام:فاضل الجواد الکاظمی (درگذشت در ۱۰۶۵ق.)، به کوشش شریف‌زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش؛
- مستند الشیعه:احمد النراقی (درگذشت در ۱۲۴۵ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق؛
- مسند احمد:احمد بن حنبل (درگذشت در ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر؛
- مصطلحات الفقه:علی مشکینی، قم، الهادی، ۱۳۷۹ش؛ *معجم المصطلحات الفقهیه:جرجس و دیگران، الشرکة العالمیة للکتاب، ۱۹۹۶م؛
- مغنی المحتاج:محمد الشربینی (درگذشت در ۹۷۷ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق؛
- المغنی:عبدالله بن قدامه (درگذشت در ۶۲۰ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛
- منار السبیل فی شرح الدلیل:ابراهیم بن محمد بن ضویان (درگذشت در ۱۳۵۳ق.)، به کوشش الشاویش، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۹ق؛
- منتهی المطلب:العلامة الحلی (درگذشت در ۷۲۶ق.)، چاپ سنگی؛
- منح الجلیل:محمد علیش (درگذشت در ۱۲۹۹ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛
- مواهب الجلیل:الحطاب الرعینی (درگذشت در ۹۵۴ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛
- المهذب البارع:ابن فهد الحلّی (درگذشت در ۸۴۱ق.)، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق؛
- المیزان:الطباطبائی (درگذشت در ۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛
- نهایة المحتاج:محمد بن ابی‌العباس الشافعی (درگذشت در ۱۰۰۴ق.)، دار الکتب العلمیه؛ *النهایه:ابن اثیر مبارک بن محمد الجزری (درگذشت در ۶۰۶ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش؛
- وسائل الشیعه:الحر العاملی (درگذشت در ۱۱۰۴ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛
- الوسیلة الی نیل الفضیله:ابن حمزه (درگذشت در ۵۶۰ق.)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.