بهداشت حج: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
جز (جایگزینی متن - 'تاسیس' به 'تأسیس')
 
(۴۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۱۵]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363}}
'''بهداشت حج''' به معنای حفظ سلامت حاجیان در سفر [[حج]] است. حفظ سلامتی در سفر طولانی و دشوار حج در طول تاریخ یکی از چالش‌های اصلی این آیین عبادی بوده است. کم‌آبی در طول راه، خطر حمله راهزنان، شیوع بیماری‌های واگیر در [[مکه]] و [[مدینه]]، بهداشت نامناسب محل اسکان زائران، ‌آسیب‌دیدگی در ازدحام جمعیت، وقوع بلایای طبیعی از قبیل سیل از عوامل به خطر انداختن سلامتی حاجیان بود. در منابع تاریخی گزارش‌هایی از این خطرات و از تلاش‌ مردمان برای کنترل و مقابله با آ‌ن‌ها آمده است.


وضعیت سلامت حاجیان در سفر حج
از سده بیستم میلادی و در پی پیشرفت‌های دانش پزشکی و تغییر شرایط مسافرت و [[اسکان حج|اسکان حاجیان]]، حفظ بهداشت و سلامتی در حج پیشرفت چشمگیری داشته و در دوران معاصر نیز تأسیس نهادهایی که وظیفه حفظ سلامت و بهداشت حاجیان را بر عهده دارند و فراهم آوردن شرایط بهداشتی، واکسیناسیون،‌ ساخت کشتارگاه‌های [[قربانی]] و توسعه اماکن مرتبط به مناسک حج بخشی از اقداماتی است که به کاهش خطرات حج یاری رسانده است.


==واژه==
امروزه در [[ايران|ایران]]، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، دست‌اندرکار امور بهداشتی و سلامت حاجیان است. معاینات اولیه، تلقین واکسن، آموزش‌های بهداشتی، اعزام پزشک برای هر کاروان و راه‌اندازی مراکز پزشکی در [[مکه]] و [[مدینه]]، از اقدامات بهداشتی ایران است. [[سازمان حج]] جمهوری اسلامی ایران نیز، که یکی از وظایف آن [[اسکان در حج]] است، وظیفه تامین شرایط سالم و بهداشتی [[اسکان در حج|اسکان]] و [[تغذیه در حج|تغذیه]] حاجیان را بر عهده دارد.
واژه بهداشت، معادل ترکیب عربیِ «حِفْظُ الصِّحَّة»، به معنای نگه داشتن تندرستی و سلامت است. این واژه، بر مجموعه علم و تدابیر و اعمالی دلالت دارد که به منظور جلوگیری از ایجاد و شیوع بیماری به کار گرفته می‌شود.<ref>لغتنامه دهخدا، ج3، مدخل بهداشت.</ref> واژه بهداشت، به عنوان برابرِ پارسی «hygiene» پذیرفته شده است.<ref>[https://wiki.apll.ir/word/index.php/Hygiene واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی]، دفتر هشتم.</ref>


==دشواری‌های تاریخی سفر حج==


در طول تاریخ به دلیل شرایط دشوار سفر حج، بهداشت و سلامت حاجیان از جمله مسائل مهم و مورد توجه بوده است. راه طولانی و خطرناک، گرمای هوا در [[حجاز]] و تجمع شمار زیادی از مردم در یک جا، سفر [[حج]] را از نظر بهداشتی، به‌ویژه در گذشته‌ها که علم پزشکی و خدمات بهداشتی پیشرفت امروزی را نداشت، سفر را نا ایمن می‌کرد. همین دشواری سفر حج، خود از عوامل ارزش بالای معنوی این سفر دانسته شده و تن دادن به خطرات آن از نشانه‌های ایمان [[اسلام|مسلمانان]] شناخته شده است. در حدیثی از [[امام صادق (ع)|امام صادق(ع)]]، حج به واسطه دشواری‌اش همتراز جهاد دانسته شده است.<ref>الکافی، ج4، ص253..</ref>
*'''کم آبی در راه''': در گذشته، نخستین چالش برای سلامتی حج‌گزاران، خطرات مسیر راه، بویژه کم‌آبی و بی‌آبی بود. برای نمونه، در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ق. گروه‌هایی از حاجیان به دلیل بی‌آبی در راه [[حج]] جان دادند.<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139.</ref>
*'''ناامنی''': خطر دیگر، هجوم راهزانان،  بویژه در محدوده [[جزیرةالعرب|جزیرة العرب]] بود.{{یادداشت|بیابان‌های جزیرة العرب ، جای مناسبی برای پراکنده شدن قبیله‌های بیابان‌نشین بود، که بیشتر به راهزنی از کاروان‌های تجاری و کاروان حاجیان می‌پرداختند.}} در بیشتر هجوم‌ها، افزون بر چپاول دارایی‌ها، افرادی نیز کشته می‌شدند.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبیده، ص 62-68.</ref>
*'''بهداشت نامطلوب در کشتی‌ها:'''در سده نوزدهم قمری، سفر دریایی به مکه رواج یافت. این گونه از سفر، مناسب‌تر از سفر زمینی بود؛‌ ولی بهداشت نامطلوب برخی کشتی‌ها، ازدحام حاجیان، خطر شیوع بیماری‌های فراگیر و کمبود احتمالی آب و غذا از مشکلات بهداشتی آن شمرده می‌شد. شرایط نامناسب بهداشتی، تا پیش از رواج سفرهای هوایی ادامه داشت.<ref>پنجاه سفرنامه قاجاری، ج1، ص 596؛ الحجر الصحی فی الحجاز، ص106، 109.</ref>
*'''چالش‌های سلامتی در حجاز''':چالش‌های سلامتی حج‌گزاران، پس از رسیدن به [[حجاز]] عبارت بود از: سختی و خستگی راه،{{یادداشت|سختی و خستگی راه، بدن حاجیان را پذیرای بیماری‌ها می‌کرد.}} تغییر آب و هوا{{یادداشت|به‌ویژه برای کسانی که در سرزمین‌های سردسیر زندگی می‌کردند.}}  و تغییر رژیم غذایی.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 118؛ الحج قبل مئه سنه، ص 245-246.</ref>
*'''شرایط غیر بهداشتی اقامت''': در گذشته، [[اسکان در حج]]، بویژه برای فقیران، شرایط نامناسبی داشت. اقامت تعداد زیاد حاجیان در اتاقی کوچک،<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 115-116.</ref> سکونت در فضای باز<ref>الحج قبل مئه سنه، ص 144؛ الحجر الصحی، ص 158.</ref> و نبود حمام و مستراح بهداشتی<ref>با من به خانه خدا بیایید، ص 313-314.</ref> برخی از گزارش‌ها در این زمینه است.
*امکانات بهداشتی [[مکه]] و [[مدینه]]، نامناسب بود. برای نمونه، تجمع فضولات چهارپایان که با کاروان وارد شهر می‌شدند،<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.</ref> نبود حمام کافی<ref name=":1">پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.</ref> و دفع نادرست زباله‌ها و فاضلاب{{یادداشت|فاضلاب منازل، به چاه‌هایی در کوچه‌ها می‌ریختند و در طول سال چند بار تخلیه می‌شدند.}}<ref>حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.</ref> برخی از گزارش‌ها درباره این دو شهر است.
*'''کمبود منابع آب در حرمین''': منبع اصلی آب مکه، از چشمه زبیده تأمین می‌شد و در مسیر راه، پیش از رسیدن به مکه، از [[عرفات]] و [[منا]] می‌گذشت و مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار می‌گرفت، که باعث انتقال سریع بیماری‌ها می‌شد. این مشکل، یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی مکه، در گذشته دانسته شده است.<ref>الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.</ref>
*'''قربانی''': نبود ساز و کاری برای دفن امعا و احشای [[قربانی|قربانی‌ها]] در صحرای منا نیز، از دیگر عوامل خطرساز برای بهداشت مکه بود.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاریخ القویم، ج3، ص289.</ref>
*'''بلایای طبیعی و جنگ‌ها''': بلایای طبیعی مانند سیل<ref>نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.</ref> و برخی رویدادهای سیاسی، مانند جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در [[حرمین]] روی می‌داد، از دیگر دلائل مرگ حاجیان بوده است.<ref>کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،.</ref><ref>تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502.</ref>
*'''ازدحام جمعیت''': یکی از مهم‌ترین دلائل مرگ و میر حاجیان، ازدحام جمعیت بوده است. شمار زیاد حاجیان در مکه، بویژه هنگام برخی از [[مناسک حج]]، مانند [[طواف]] و [[رمی جمرات]]، بارها باعث کشته شدن تعداد زیادی از حاجیان شده است.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصیل المرام، ج2، ص 834.</ref>


توجه ویژه به مسئله بهداشت حج، در سده نوزدهم میلادی و در پی شیوع بیماری وبا در جهان، شدت بیشتری یافت. با این حال، در گذشته نیز توجه به مسائل بهداشتی حج، نزد مسلمانان مغفول نبوده است.
===بیماری‌های فراگیر===


==در روایات==
====وبا و طاعون====
سفارش‌های اسلامی درباره بهداشت حج، زیرمجموعه توصیه‌هایی قرار می‌گیرند که در متون اسلامی درباره بهداشت فردی و محیطی و نیز بهداشت سفر وجود دارد؛‌ مانند تطهیر بدن و لباس از آلودگی، مستحب بودن شست و شوی بدن پیش از سفر و همراه داشتن دارو و غذای پاکیزه.<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص 185؛ ندوة الحج الکبری، سلامة الحج، ص 347، 196، 209.</ref> برخی از پژوهشگران، بر اهداف بهداشتی برخی از مناسک حج، مانند غسل مستحب در هنگام [[احرام]] یا [[حلق]] و تقصیر، در کنار دیگر معانی رمزآمیز آن تصریح کرده‌اند.<ref>حج برنامه تکامل، ص 201.</ref> آنچه بخصوص در میان نویسندگان معاصر مورد تأکید است، کارکرد مثبت [[زیارت کعبه|زیارت خانه خدا]] و مراسم حج بر حفظ بهداشت روانی افراد است. این نویسندگان با تأکید بر نقش عبادت و راز و نیاز با خداوند در آرامش روانی، کارکرد حج و [[زیارت]] را که یکی از برنامه‌های اصلی عبادی در میان مسلمانان است، از این منظر مورد مطالعه قرار داده‌اند.<ref>مطالعات اسلام و روانشناسی، شماره 3، ص 47، «اثر بخشی مناسک حج بر سلامت روانی حجاج»؛ کتاب خلاصه مقالات همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص32.</ref>
«وبا»، در عربی نامی برای همه بیماری‌های فراگیر بوده است.<ref name=":2" />{{یادداشت|آنچه در دوران جدید، بویژه در زبان فارسی با نام وبا شناخته می‌شود، نوعی بیماری فراگیر بوده که از ویروس ویبریو کولیرا (Vibrio cholerae) ناشی شده و به اسهال شدید و کاهش سریع آب بدن می‌انجامد. در زبان عربی این بیماری را به نام «کولیرا» نیز می‌نامیده‌اند.}} «طاعون» نیز، در فرهنگ‌های عربی، گاه هم‌معنا با وبا و گاه به عنوان نوعی بیماری فراگیر شناخته شده است.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 886- 887.</ref>  


==پیشینه==
شرایط بهداشتی نامناسب، تجمع افراد زیاد در یک مکان، هوای گرم [[حجاز]] و کمبود آب به شیوع بیماری‌های فراگیر کمک می‌کرد.<ref name=":2">افاده الانام، ج2، ص 459-460.</ref>  
پیش از رواج وسایل جدید حمل و نقل، نخستین چالش بزرگ برای سلامتی زائران [[کعبه|خانه خدا]]، به‌ویژه آنان که از راه‌های دور به [[مکه]] سفر می‌کردند، خطرات ناشی از راه بود. راه حج، که بیشتر آن در بیابان‌های خشک [[جزیرةالعرب|جزیرة العرب]] می‌گذشت، خطر راه را دو چندان می‌کرد. آب مورد نیاز مسافران در بیابان‌های جزیرة العرب از [[رباط|منازل]] و چاه‌های میان راه فراهم می‌شد و معمولاً در فاصله میان دو منزل یا چاه، یافتن آب ناممکن بود و در زمان خشکسالی با خشک شدن چاه‌ها خطر مرگ و میر بر اثر تشنگی شدت می‌یافت. گرفتار شدن زائران خانه خدا در بی‌آبی راه‌های جزیرة العرب اتفاقی است که در منابع تاریخی بارها به وقوع آن اشاره شده است. برای نمونه، در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ق. گروهی از حاجیان به دلیل گرفتاری در بی‌آبی، در راه حج جان باختند.<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139.</ref>


عامل عمده دیگری که سلامتی حاجیان را در سفر حج به خطر می‌انداخت، حمله راهزنان به کاروان حاجیان بود. خطری که هر چند در دوره‌هایی از تاریخ به دلیل بهبود شرایط امنیت در راه‌ها شدت کمتری می‌یافت، از خطرات همیشگی راه حج بخصوص در محدوده جزیرة العرب به شمار می‌آمد. بیابان‌های جزیرة العرب مکان مناسبی برای پراکنده شدن قبایل بیابان نشین بود که معمولاً به راهزنی از کاروان‌های تجاری و کاروان حاجیان می‌پرداختند. بیشتر مواقع حمله راهزنان به کاروان افزون بر غارت اموال یا اخذ باج، به کشته شدن افراد نیز منجر می‌شد و در دوره‌هایی که ناامنی فراگیر بود، سفر حج از برخی مسیرها را به تعطیلی می‌کشاند.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبیده، ص 62-68.</ref>
پیشینه این بیماری‌ها به دوره [[حضرت محمد(ص)]] باز‌می‌گردد.<ref>اخبار مکه، ج2، ص 154؛ وفاء الوفاء، ج1، ص 51.</ref> در سده‌های بعد نیز، گزارش‌هایی درباره شیوع وبا در مکه یا مدینه آمده است.<ref>نک: الارج المسکی، ص 106؛ تحصیل المرام، ج2، ص 889.</ref> برای نمونه، در سال ۱۷۴ق. وبایی در مکه شیوع یافت که باعث شد هارون الرشید بعد از انجام حج با شتاب مکه را ترک کند.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 226.</ref> به گزارش منابع تاریخی در سال‌های ۲۱۲، ۴۳۳، ۶۰۰، ۶۴۹، ۶۷۱، ۷۴۹، ۷۹۳ و ۸۱۹ قمری وبا در مکه شیوع یافت.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 226، 279، 260، 238؛ زهور المقتطفه من تاریخ مکه المشرفه، ص223، تحصیل المرام، ج2، ص761.</ref>


شرایط نامناسب سفر تا پیش از رواج وسایل جدید حمل و نقل، به‌ویژه تا پیش از رواج سفرهای هوایی همچنان ادامه داشت. در سده نوزدهم با رواج کشتیرانی در آب‌های منتهی به دریای سرخ، مسافرت دریایی به مکه رواج بیشتری یافت. سفر با کشتی در مجموع بسیار مناسب‌تر از راه‌های دیگر بود و مدت زمان سفر را بسیار کاهش می‌داد، اما شرایط بهداشتی در برخی کشتی‌ها بسیار نامطلوب بود. ازدحام جمعیت حاجیان در کشتی‌ها که گاهی کشتی‌های مسافربری نبودند، خطر شیوع بیماری‌های واگیر از یک سو و خطراتی چون پایان منابع آب آشامیدنی کشتی را زیاد می‌کرد. به دلیل ازحام زیاد حاجیان، امکان نظافت کشتی‌ها وجود نداشت و تغذیه حاجیانی که تمکن مالی نداشتند نامناسب و ناچیز بود.<ref>پنجاه سفرنامه قاجاری، ج1، ص 596؛ الحجر الصحی فی الحجاز، ص106، 109.</ref>
در سده نوزدهم میلادی، بیماری‌های فراگیر به شکل وبای کولیرا،{{یادداشت|بیماری عفونی واگیردار با علائمی چون اسهال و استفراغ شدید، کند شدن نبض، و دردهای عضلانی که معمولاً از طریق آب و سبزیجات آلوده سرایت می‌کند. (کُلِرا).}}<ref>فرهنگ فارسی عمید، ذیل مدخل وبا.</ref> در جهان و از جمله در مکه و مدینه شیوع یافت. نخستین مورد وبا، در سال ۱۸۳۱م. از حجاز آغاز شد و به اروپا نیز وارد شد.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 891؛ الحج قبل مئه سنه، ص142.</ref> وبا در سال ۱۸۴۶م. باعث مرگ نزدیک به ۱۵ هزار نفر و در سال ۱۸۶۵م. موجب مرگ ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.<ref>الحج قبل مئه سنه، ص142.</ref> وبا پس از آن نیز، بارها شایع شده، که شدیدترین آن در سال ۱۸۹۳م. بود و باعث درگذشت نزدیک به ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.<ref>الحجر الصحی فی الحجاز، ص139-164، ص 149-153؛ الحج قبل مئه سنه، ص244.</ref> شیوع این بیماری تا سال ۱۹۱۲م. ادامه داشت.<ref>the Hajj Today,p81</ref>


با رسیدن به حجاز، حاجیانی که از راه‌های طولانی به شهرهای مکه و [[مدینه]] سفر کرده بودند و متحمل سختی و خستگی راه بودند مستعد بیماری‌های گوناگون می‌شدند. تغییر آب و هوا بخصوص برای اقوامی که در سرزمین‌های سردسیر زندگی می‌کردند و تحمل گرمای شدید جزیرة العرب را نداشتند و با روش زندگی در این منطقه ناآشنا بودند، خطر آفرین بود. خوردن غذاهای متفاوت که بدن حاجیان بدان عادت نداشت نیز چالشی پیش روی حاجیان به شمار می‌رفت.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 118؛ الحج قبل مئه سنه، ص 245-246.</ref>
====تب دنگی====
بیماری تب دنگی{{یادداشت|Dengue fever}} یکی از بیماری‌های فراگیر بوده، که در سده سیزدهم قمری در موسم حج شایع شده است. بر پایه گزارشی در کتاب تحصیل المرام، این بیماری{{یادداشت|در زبان عربی به این بیماری، «أبو الرُّکَب» گفته می‌شد.}} که در سال ۱۲۸۲ق. شیوع یافت، با درد زانو و عضلات پا آغاز می‌شد، سپس فرد را دچار تب شدید و درد در همه مفاصل بدن می‌کرد و پس از سه روز که تب فروکش می‌کرد، ضعف شدید بدنی برای مدتی باقی می‌ماند.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 896؛ نیز نک: الحج قبل مئه سنه، ص158.</ref>


اما مهم‌ترین عامل چالش‌برانگیز بهداشتی برای حاجیان در گذشته و امروز، تجمع تعداد زیاد حاجیان در یک مکان بود که احتمال شیوع بیماری‌های واگیردار را بالا می‌برد. نبود شرایط مناسب برای اسکان حاجیان از جمله عوامل اصلی مشکلات بهداشتی حاجیان در مکه و مدینه در گذشته بود. بسیاری از حاجیان شرایط مالی مناسب برای سکونت در خانه‌های اجاره‌ای مکه یا مدینه را نداشتند و در فضای باز سکونت می‌کردند یا در برخی مکان‌های عمومی مانند [[رباط|کاروان‌سراها]] یا مکان‌هایی که فضایی سقف دار بود و با شرایط نامناسب برای حاجیان فقیر اختصاص داده می‌شد، سکونت می‌کردند.<ref>الحج قبل مئه سنه، ص 144؛ الحجر الصحی، ص 158.</ref> حتی تا دهه‌های اخیر نیز بسیاری از حاجیان مدتی از سفر را در فضای باز می‌گذراندند یا در باغ‌ها ساکن می‌شدند که فاقد حمام و مستراح بهداشتی بود.<ref>با من به خانه خدا بیایید، ص 313-314.</ref> بخشی از افرادی که جایی را اجاره می‌کردند معمولاً همراه تعداد زیادی از حاجیان در اتاقی کوچک زندگی می‌کردند که گاهی فاقد تهویه هوای مناسب بود.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 115-116.</ref>
===پیشگیری از شیوع بیماری‌ها===
 
{{اصلی|قرنطینه}}
در گذشته امکانات بهداشتی مکه و مدینه با توجه به افزایش جمعیت این شهرها در موسم حج چندان مطلوب نبود. ورود کاروان‌ها و چهارپایان آنان به شهر باعث تجمیع فضولات حیوانات می‌شد که گاهی حتی تا داخل حرم را آلوده می‌کرد.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.</ref> این شهرها از حمام کافی برخوردار نبود.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.</ref> شهرها فاقد سیستم بهداشتی برای دفع زباله‌ها و فاضلاب بودند و فاضلاب منازل به چاه‌هایی در کوچه‌ها می‌ریختند که در طول سال چند بار تخلیه می‌شدند.<ref>حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.</ref> یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی شهر مکه منبع اصلی آب این شهر بود که از چشمه زبیده تأمین می‌شد و به وسیله کانالی به سوی مکه هدایت می‌شد این آب در مسیر مکه از [[عرفات]] و [[منا]] می‌گذشته و بخشی از آبی که مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار می‌گرفت به مسیر آب ورودی به شهر بازمی‌گشت و این باعث انتقال سریع بیماری‌ها بود.<ref>الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.</ref>
در سال ۱۸۳۹م. سلطان محمد دوم، پادشاه [[عثمانی]] هیئت بهداشتی را راه‌اندازی کرد تا با خطر وبا مقابله کند.<ref>التاریخ القویم، ج1، ص 292-293؛ the Hajj Today, p70</ref> نخستین اجلاس جهانی بهداشت، در سال ۱۸۵۳م. در پاریس تشکیل شد. در این اجلاس، حضور حاجیان در مکه از عوامل مهم فراگیری بیماری دانسته شده و بر استفاده از [[قرنطینه]] برای کنترل آن تأکید شد.<ref>the Hajj Today,p 71</ref>
 
نبود ساز و کاری مشخص برای دفن لاشه [[قربانی|قربانی‌ها]] از دیگر عوامل شیوع بیماری در مکه و از عوامل خطر ساز برای بهداشت این شهر بود. در بسیاری از مواقع لاشه‌ها پس از قربانی شدن در مقابل چادر محل اقامت حاجیان رها می‌شد و با توجه به گرمای هوای حجاز، صحرای منا به سرعت از بوی تعفن لاشه‌ها پر می‌شد. رسم بر این بود که لاشه حیوانات در زیر خاک دفن شود اما بسیاری از حاجیان چنین کاری نمی‌کردند. در برخی دوران‌ها نیز گودال‌های بزرگی برای دفن لاشه‌ها تعبیه می‌شد.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاریخ القویم، ج3، ص289.</ref>
 
از جمله مسائلی که خطر زیادی برای حاجیان داشته و در طول تاریخ نیز منجر به مرگ و میر بسیاری از حاجیان شده است، ازدحام حاجیان بخصوص در مکه و بویژه در هنگام برخی از [[مناسک]] خاص حج مانند [[طواف]] و [[رمی جمرات]] بود؛ که بارها به کشته شدن شمار زیادی از حاجیان انجامید.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصیل المرام، ج2، ص 834.</ref>
 
بلایای طبیعی مانند سیل<ref>نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.</ref> و برخی رویدادهای سیاسی، از جمله جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در [[حرمین]] روی می‌داد از دیگر دلائل مرگ و میر حاجیان در موسم حج بوده است.<ref>کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،.</ref> در سال‌های قدرت‌یابی [[آل سعود|سعودیان]] در دوره‌های مختلف حکومت خود نیز اوضاع امنیتی حجاز به شدت بد بود.<ref>تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502.</ref>
 
==بیماری‌های فراگیر در گذشته==
 
===وبا و طاعون===
مجموع شرایط بهداشتی که اشاره شد و بویژه تجمع افراد زیاد در یک مکان بخصوص در زمان وقوف در عرفات و منا، نبود شرایط بهداشتی مناسب در مکه و بخصوص کمبود آب و هوای گرم حجاز، در دوره‌هایی از تاریخ حرمین به شیوع بیماری‌های فراگیرکمک کرده است. بیماری‌هایی که با عنوان وبا و طاعون شناخته می‌شدند. وبا در عربی نامی برای بیماری‌های عام و فراگیر در عربی بوده است.<ref>افاده الانام، ج2، ص 459-460.</ref> طاعون نیز در فرهنگ‌های عربی گاه هم‌معنا با وبا آمده است و گاه به عنوان نوعی بیماری عام و به تعبیری دیگر نوعی وبا شناخته شده است.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 886- 887.</ref>آنچه در دوران جدید بخصوص در زبان فارسی با عنوان وبا شناخته می‌شود، نوعی بیماری عام و فراگیر بوده که از ویروس ویبریو کولیرا Vibrio cholerae ناشی می‌شده و به اسهال شدید و کاهش سریع آب بدن می‌انجامد. در زبان عربی این بیماری را به نام کولیرا نیز می‌نامیده‌اند.
 
تاریخ شیوع بیماری‌های فراگیر در مکه و مدینه به گذشته‌های دور بازمی‌گردد. چنان‌که اشاراتی به وقوع این بیماری در زمان پیامبر در مدینه و دعای پیامبر در دوری این بیماری از این شهرها نقل شده است.<ref>اخبار مکه، ج2، ص 154؛ وفاء الوفاء، ج1، ص 51.</ref> در قرون بعد نیز گزارش‌هایی در منابع درباره شیوع وبا در مکه یا مدینه ثبت شده است.<ref>نک: الارج المسکی، ص 106؛ تحصیل المرام، ج2، ص 889.</ref> در سال ۱۷۴ ق. وبایی در مکه شایع شده بود که باعث شد هارون الرشید بعد از انجام حج به سرعت مکه را ترک کند.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 226.</ref> به گزارش منابع تاریخی در سال‌های ۲۱۲، ۴۳۳ ۶۰۰، ۶۴۹، ۶۷۱، ۷۴۹، ۷۹۳ و ۸۱۹ قمری وبا در مکه شیوع یافت.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 226، 279، 260، 238؛ زهور المقتطفه من تاریخ مکه المشرفه، ص223، تحصیل المرام، ج2، ص761.</ref>


در سده نوزدهم دور تازه‌ای از شیوع بیماری‌های فراگیر (به شکل وبای کولیرا) در جهان و از جمله در مکه و مدینه آغاز شد. در این دوران به دلیل بهبود وسایل حمل و نقل و بخصوص رواج مسافرت دریایی، تعداد حاجیان بسیار زیاد شده بود و وبا در مکه به سرعت منتشر می‌شد و به شدت قربانی می‌گرفت. یکی از راه‌های مهم انتشار سریع آن در جهان، گردهم آیی حاجیان از کشورهای مختلف جهان در حج بود. در سال ۱۸۳۱ میلادی نخستین مورد وبا در حجاز اتفاق افتاد که به سرعت به اروپا نیز وارد شد و بعد از آن در سراسر سده نوزدهم بارها تکرار شد که در برخی سال‌ها شدت کمتری داشت.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 891؛ الحج قبل مئه سنه، ص142.</ref> در سال ۱۸۴۶ وبا تا حدود پانزده هزار نفر را در حجاز به کام مرگ کشاند و به کشورهای دیگر از جمله تا ایران و آناتولی گسترش یافت. در سال ۱۸۶۵ میلادی وبای شدیدی در حجاز شیوع یافت که به کشته شدن ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر انجامید و از آنجا به کشورهای مصر و سپس به اروپا و آمریکا منتقل شد.<ref>الحج قبل مئه سنه، ص142.</ref> وباهای متعدد در دهه‌های هفتاد و هشتاد و نود سده نوزدهم میلادی در حجاز به وقوع پیوست که به کشته شدن صدها و گاه هزاران نفر انجامید. در سال ۱۸۹۳ میلادی یکی از شدیدترین وباهای تاریخ حجاز شیوع یافت. اولین نشانه‌های وبا در بین حاجیان هندی در قرنطینه قمران گزارش شد و بعد کشته‌هایی در حاجیان آمده از یمن بروز کرد. دولت عثمانی تدابیری جهت منع انتشار وبا اندیشید و گروهی از پزشکان را به حجاز اعزام کرد. با این حال وبا در موسم حج شیوع یافت و حدود سی هزار کشته بر جای گذاشت.<ref>الحجر الصحی فی الحجاز، ص139-164، ص 149-153؛ الحج قبل مئه سنه، ص244.</ref> شیوع وبا تا سال ۱۹۱۲ م. ادامه داشت.<ref>the Hajj Today,p81</ref>
دولت عثمانی از دهه پنجاه سده نوزدهم میلادی، به تجهیز بیمارستان‌های مکه، پاکسازی شهر و منابع آب و ایجاد محل خاصی برای ذبح [[قربانی]] پرداخت.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 887؛ حج قبل مئه سنه، ص 246.</ref> قرنطینه‌ها نیز افزایش یافتند. برای جلوگیری از ورود بیماری توسط حاجیانی که از سفر حج باز می گشتند، قرنطینه‌هایی مانند قرنطینه طور و قرنطینه بیروت در بندرها ایجاد شد.<ref>الحج قبله مئه سنه، ص 215؛ تحصیل المرام، ج2، ص 888؛ حجر الصحی، ص 70-73.</ref> حاجیان در قرنطینه‌ها معاینه شده و اگر مشکوک به داشتن وبا بودند، تا چند هفته در قرنطینه می‌ماندند. بیشتر قرنطیه‌ها، شرایط دشواری داشت<ref>نک :پنجاه سفرنامه قاجاری، ج6، ص 121-122, 124-127.</ref> و ماندن در آنها از جمله نگرانی‌های مهم حاجیان بود. اقامت طولانی، افزایش هزینه سفر، بی‌پول شدن برخی حاجیان، شرایط بد بهداشتی و کمبود آب و غذا از مشکلات قرنطینه‌ها شمرده می‌شد.


===تب دنگی===
==بهداشت حج در دوره معاصر==
بیماری وبا یا طاعون تنها بیماری فراگیر در حجاز نبوده است؛ از جمله می‌توان به بیماری تب دنگی (Dengue fever) اشاره کرد که در سده سیزدهم قمری در ایام حج شایع بوده و عرب‌ها بدان «ابو الرُکَب» می‌گفته‌اند. بر اساس توصیف نویسنده تحصیل المرام که از شیوع این بیماری در سال ۱۲۸۲قمری خبر داده، این بیماری با درد زانو و عضلات پا آغاز می‌شد، سپس فرد را دچار تب شدید و درد در همه مفاصل بدن می‌کرد و بعد از سه روز که تب فروکش می‌کرد ضعف شدید بدنی برای مدتی باقی می‌ماند.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 896؛ نیز نک: الحج قبل مئه سنه، ص158.</ref>


==پیشگیری از شیوع بیماری‌های فراگیر در گذشته==
===حرمین===
{{اصلی|قرنطینه}}
با پیشرفت دانش پزشکی در سده نوزدهم و بیستم میلادی و ایجاد سازمان‌هایی مربوط به بهداشت عمومی در دنیا، شرایط بهداشتی [[حج]] نیز بهبود یافت. در [[عربستان]]، در سال ۱۹۲۶م. (۱۳۴۴ق) به فرمان ملک عبدالعزیز [[آل سعود|سعودی]]، «مدیریت بهداشت عمومی و فوریت‌های پزشکی»{{یادداشت|مدیریة الصحة العامة و الاسعاف.}} آغاز به کار کرد، که افزون بر مسائل بهداشتی عربستان، نظارت بر امور مربوط به سلامتی حاجیان را نیز بر عهده داشت.<ref>المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 644 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».</ref> در سال ۱۳۷۰ق. این سازمان به وزارت بهداشت تبدیل شد.<ref>المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 646 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».</ref>
وقوع وبا در سراسر جهان دولت‌ها را به فکر اقداماتی برای مقابله با آن انداخت. در سال ۱۸۳۹ سلطان محمد دوم سلطان عثمانی هیئت بهداشتی را راه‌اندازی کرد تا با خطر وبا مقابله کند.<ref>the Hajj Today, p70</ref> نخستین اجلاس جهانی بهداشت در سال ۱۸۵۳ در پاریس و به کوشش دولت فرانسه تشکیل شد که بر استفاده از قرنطینه* برای کنترل بیماری وبا تأکید می‌کرد. در این اجلاس شیوع بیماری در مکه و حضور حاجیان از عوامل مهم فراگیری بیماری دانسته شد.<ref>the Hajj Today,p 71</ref> هیئت‌های بهداشت دولتی در استانبول و اسکندریه تشکیل شد که وظیفه اعلام عمومی وبا و انجام اقدامات پیشگیرانه را بر عهده داشت.<ref>التاریخ القویم، ج1، ص 292-293.</ref> دولت عثمانی از دهه پنجاه سده نوزدهم میلادی گروه‌های پزشکی را به حجاز ارسال می‌کرد و این گروه‌ها با استفاده از منابع مالی به برخی از اقدامات از جمله تجهیز بیمارستان‌ها یا پاکسازی شهر و منابع آب مکه می‌پرداختند و محل خاصی را برای ذبح قربانی در منا تخصیص می‌دادند.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 887؛ حج قبل مئه سنه، ص 246.</ref> قرنطینه‌ها که پیشتر در برخی از نقاط مرزی عثمانی و مصر تأسیس شده بودند، افزایش یافتند. نگرانی عمده درباره حاجیانی بود که از طریق دریا به کشورهای دیگر سفر می‌کردند. برای جلوگیری از ورود بیماری توسط حاجیان بازگشته از سفر حج قرنطینه‌هایی در بنادر ایجاد شد که از جمله مشهورترین آن‌ها قرنطینه طور و قرنطینه بیروت بود.<ref>الحج قبله مئه سنه، ص 215.</ref> قرنطینه‌های دیگر نیز در بنادر ورودی شهرهای عثمانی و نیز در ورودی‌های حجاز مانند قمران و جده و ینبع تشکیل شد.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 888؛ حجر الصحی، ص 70-73.</ref> در این قرنطینه‌ها حاجیان مورد معاینه قرار می‌گرفتند و در صورت وجود مورد مشکوک تا چند هفته در این قرنطینه‌ها می‌ماندند. درباره شرایط دشوار بیشتر قرنطیه‌ها اطلاعات زیادی در سفرنامه‌های قرن نوزده میلادی وجود دارد.<ref>نک :پنجاه سفرنامه قاجاری، ج6، ص 121-122, 124-127.</ref> ماندن در قرنطینه‌ها از جمله نگرانی‌های مهم حاجیان بود، اقامت طولانی در این قرنطینه‌ها افزون بر اینکه زمان سفر را بسیار افزایش می‌داد به دلیل گرانی مواد غذایی در این قرنطینه‌ها معمولاً موجب بی‌پول شدن حاجیان می‌شد. برخی از قرنطینه‌ها شرایط بهداشتی خوبی نداشتند و نبود آب و غذای کافی برای حاجیان گرفتاری زیادی ایجاد می‌کرد.


==در دوره معاصر==
از سال ۱۳۷۲ش. (۱۴۱۳-۱۴۱۴ق) توسط بانک توسعه اسلامی، برای انجام مناسک [[قربانی]] کشتارگاه‌های صنعتی و مکانیزه راه‌اندازی شد. به گفته برخی، این اقدام به بهبود شرایط بهداشتی حج کمک زیادی کرده است.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص 409، ج26، ص 272.</ref>


===در حرمین===
===حاجیان ایرانی===
با پیشرفت دانش پزشکی در سده نوزدهم و بیستم میلادی و ایجاد سازمان‌هایی در کشورهای مختلف که وظیفه حفظ بهداشت عمومی را برعهده داشتند، شرایط بهداشتی حج و حاجیان نیز تغییرات اساسی به خود دید. در کشور عربستان سعودی در سال ۱۹۲۶م. / ۱۳۴۴ق. مدیریة الصحة العامة و الاسعاف (مدیریت بهداشت عمومی و فوریت‌های پزشکی) به فرمان ملک عبدالعزیز سعودی شروع به کار کرد که افزون بر مسائل بهداشتی کشور عربستان سعودی وظیفه نظارت بر امور مربوط به سلامتی حاجیان را بر عهده داشت.<ref>المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 644 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».</ref> در سال ۱۳۷۰ق. این سازمان به وزارت بهداشت تبدیل شد.<ref>المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 646 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».</ref>
در [[ايران|ایران]] از سال ۱۳۳۳، صدور روادید حج منوط به کسب مجوز رسمی از پزشکان و دریافت واکسن بوده است.<ref name=":3">روزنامه رسمی کشور، مصوبه هیئت وزیران مورخه 28/1/1333.</ref> امروزه در ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، دست‌اندرکار امور بهداشتی حاجیان است. معمولاً برای هر کاروان، یک پزشک ویژه فرستاده می‌شود. مراکز پزشکی مجهزی نیز در [[مکه]] و [[مدینه]] برای رسیدگی به زائران ایرانی تأسیس شده است. این معاونت، به پژوهش در امور پزشکی حج نیز پرداخته و به اصلاح وضعیت بهداشتی زائران کمک می‌کند.


تغییر شکل سنتی انجام مناسک قربانی از عوامل مهم در کاهش مشکلات بهداشتی در موسم حج است. تأسیس کشتارگاه‌های صنعتی و مکانیزه از سال ۱۳۷۲ش. از سوی بانک توسعه اسلامی کمک قابل توجهی به بهبود شرایط بهداشتی حج کرده است.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص 409، ج26، ص 272.</ref> قربانی در این کشتارگاه‌های سرپوشیده به صورت بهداشتی انجام می‌شود و از هدر رفت گوشت قربانی‌ها نیز جلوگیری می‌شود.
معاینات اولیه، تلقین واکسن و آموزش‌های بهداشتی، پیش از سفر انجام می‌شود. تزریق واکسن مننژیت، برای همه زائران اجباری است و دیگر واکسن‌ها، با نظر پزشک کاروان تزریق می‌شود.<ref>راهنمای سلامت زائران، ص 7-8.</ref> [[اسکان در حج]]، که بخشی از آن رسیدگی به وضعیت بهداشتی هتل‌ها است،<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 95.</ref> از اقدامات [[سازمان حج]] جمهوری اسلامی ایران است. از سال ۱۳۸۱ش. غذای حاجیان ایرانی به صورت متمرکز آماده می‌شود که تأثیر زیادی در بهداشت حاجیان ایرانی دارد. در این روش، غذا در آشپزخانه‌های بزرگ مرکزی به شکل بهداشتی آماده شده و میان زائران ایرانی در اقامت‌گاه‌های مکه و مدینه پخش می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص 242-243؛ حج 29، ص370؛ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 68.</ref>


===در حاجیان ایرانی===
===حاجیان دیگر کشورها===
امروزه در کشور ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران متولی امور بهداشتی حاجیان است. همه ساله تعداد زیادی از پزشکان به عنوان پزشک کاروان‌ها به حج اعزام می‌شوند و معمولاً هر کاروانی پزشک مخصوص خود را دارد. افزون بر آن مراکز پزشکی مجهزی در شهرهای مکه و مدینه برای رسیدگی به زائران ایرانی تأسیس شده است که در سفرهای حج و عمره به حاجیان ایرانی خدمت رسانی می‌کنند. این معاونت علاوه بر جذب و سازمان‌دهی پزشکان و اجرای خدمات بهداشتی و پزشکی در طول سفر برای حاجیان، به پژوهش در امور پزشکی حج پرداخته و با استفاده از نتایج این پژوهش‌ها به اصلاح وضعیت بهداشتی زائران یاری می‌رساند.
با پیشرفت دانش پزشکی در دنیا، در بسیاری از کشورهای اسلامی تشکیلات مشخصی برای رسیدگی به امور بهداشت حاجیان ایجاد شد و بررسی مسائل بهداشتی، یکی از موارد بررسی دولت‌ها برای اجازه سفر حاجیان قرار گرفت.<ref name=":3" />


در ایران معاینات اولیه، تلقین واکسن و آموزش‌های بهداشتی به زائران از جمله اقداماتی است که پیش از سفر صورت می‌گیرد. در حال حاضر تزریق واکسن مننژیت برای کلیه زائران اجباری است و تزریق واکسن‌های دیگر مانند آنفلوانزا، باتوجه به شرایط زائران و با نظر پزشک کاروان صورت می‌گیرد.<ref>راهنمای سلامت زائران، ص 7-8.</ref> تجهیز هتل‌ها و رسیدگی به وضعیت بهداشتی آن‌ها،<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 95.</ref> تأمین محل اسکان مناسب از اقداماتی سازمان حج جمهوری اسلامی ایران در جهت رفاه حاجیان و حفظ بهداشت و سلامت آنان است. از سال ۱۳۸۱ش. غذای حاجیان ایرانی به صورت متمرکز تهیه می‌شود که تأثیر عمده ای در بهداشت حاجیان ایرانی دارد. در این روش غذا در آشپزخانه‌های بزرگ مرکزی به شکل بهداشتی تهیه شده و بین زائران ایرانی در اقامت گاه‌های مختلف شهرهای مکه و مدینه توزیع می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص 242-243؛ حج 29، ص370؛ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 68.</ref>
==بیماری‌ها و مشکلات شایع==
 
امروزه کشورهای اسلامی اقدامات گسترده‌ای برای بهداشت حاجیان انجام داده‌اند؛ با این همه، افزون بر بیماری‌ها، شماری از حاجیان نیز در موسم حج به دلایل مختلف جان می‌دهند. در سال‌های اخیر،{{یادداشت|بر پایه آمارهایی در سال‌های ۱۴۳۳ و ۱۴۳۲ق.}} بر پایه آمار وزارت بهداشت [[عربستان]]، در ۱۵ روز موسم حج{{یادداشت|از یکم تا ۱۵ ذی حجه.}} در دو شهر [[مکه]] و [[مدینه]]، نزدیک به هزار نفر جان داده اند، که شمار جانباختگان در مکه نسبت به مدینه بسیار بیشتر بوده‌اند.{{یادداشت|در سال ۱۴۳۰ق. (۲۰۰۹م) در مکه ۶۴۶ تن و در مدینه ۲۷۳ تن، در سال ۱۴۳۱ق. (۲۰۱۰م) در مکه ۷۱۷ و در مدینه ۳۲۷ تن، در سال ۱۴۳۲ق. (۲۰۱۱م) در مکه ۸۷۲ تن و در مدینه ۲۷۱ تن و در سال ۱۴۳۳ق. (۲۰۱۲م) در مکه ۵۴۱ و در مدینه ۴۴ تن از حاجیان جان خود را از دست داده‌اند.}}<ref>الکتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 236؛ الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 558.</ref>
===در حاجیان دیگر کشورها===
در بسیاری از کشورهای اسلامی نیز توجه به امور بهداشت حاجیان مورد توجه دولت‌ها قرار گرفت و تشکیلات مشخصی برای رسیدگی به امور بهداشت حاجیان ایجاد شد. با نظارت بیشتر دولت‌ها بر سفرهای خارجی اتباع خود از جمله سفر حج، بررسی مسائل بهداشتی نیز از جمله موارد بررسی دولت‌ها برای اجازه سفر حاجیان قرار گرفت. در ایران نیز از ۱۳۳۳ صدور روادید حج منوط به کسب مجوز رسمی از پزشکان و نیز دریافت واکسن بوده است.<ref>روزنامه رسمی کشور، مصوبه هیئت وزیران مورخه 28/1/1333.</ref>
 
==مشکلات بهداشتی حاجیان در روزگار معاصر==
با وجود اقدامات گسترده‌ای که کشورهای اسلامی برای حفظ بهداشت حاجیان انجام داده‌اند، سفر حج همچنان با خطراتی برای حاجیان همراه است و همه ساله افزون بر بیماری‌هایی که حاجیان در ایام حج بدان دچار می‌شوند، تعدادی از آنان در موسم حج به دلایل مختلف جان خود را از دست می‌دهند. در سال‌های اخیر آمار وفات حاجیان در ۱۵ روز موسم حج (از یکم تا ۱۵ ذی حجه) در مجموع شهرهای مکه و مدینه بر اساس آمار منتشره از سوی وزارت بهداشت عربستان سعودی به حدود ۱۰۰۰ نفر می‌رسد که از این میان متوفیان در مکه نسبت بسیار بیشتری دارند. در سال ۱۴۳۰ق. /۲۰۰۹م. در مکه ۶۴۶ و در مدینه ۲۷۳ تن، در سال ۱۴۳۱ق. /۲۰۱۰م. به ترتیب در مکه و مدینه ۷۱۷ و ۳۲۷ تن، در سال ۱۴۳۲ق. /۲۰۱۱م. در مکه ۸۷۲ تن و در مدینه ۲۷۱ تن و در سال ۱۴۳۳ق. / ۲۰۱۲م. در مکه ۵۴۱ و در مدینه ۴۴ تن<ref>الکتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 236.</ref> از حاجیان جان خود را از دست داده‌اند.<ref>الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 558.</ref>


===بیماری‌های فراگیر===
===بیماری‌های فراگیر===
خستگی، تغییر آب و هوا، گرمای زیاد هوا در حجاز، سن بالای بسیاری از حاجیان و تراکم جمعیت زیاد در یک مکان از جمله عواملی است که خطرات بهداشتی زیادی برای حاجیان ایجاد می‌کند. امکان شیوع بیماری‌های ویروسی و واگیردار در موسم حج در مکه و مدینه بسیار بیشتر از شرایط معمولی است. این در حالی است که آب و هوای گرم حجاز به شیوع این گونه بیماری‌ها دامن می‌زند. امروزه نیز موسم حج از نظر شیوع بیماری‌های فراگیر مورد توجه کارشناسان بهداشتی است. شیوع بیماری‌هایی مانند تب دنگی که در کشورهای جنوب شرق آسیا رواج دارد، فلج اطفال، آنفولانزای خوکی، سارس، مننژیت، کرونا و وبا در سطح جهانی یا در برخی از کشورهای اسلامی، از جمله نگرانی‌های مسئولان برگزاری حج بوده است که برای جلوگیری از رواج آن در میان حاجیان معمولاً تدابیری مانند معاینه و واکسیناسیون حاجیان در مبادی ورودی به مکه و مدینه یا ایجاد محدودیت در تعداد حاجیان یا سن حاجیان اندیشیده می‌شود.<ref>کتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 330؛ دلیل الحاج الصحی، ص 17-19؛ صحتک فی الحج و العمره، ص 21-22.</ref>
امکان شیوع بیماری‌های واگیردار در موسم حج در مکه و مدینه، بسیار بیشتر از شرایط معمولی است، که یکی از دلایل آن آب و هوای گرم [[حجاز]] دانسته شده است. برخی از این بیماری‌های واگیردار عبارت است از: تب دنگی،{{یادداشت|که در کشورهای جنوب شرق آسیا رواج دارد.}} فلج اطفال، آنفولانزای خوکی، سارس، مننژیت، کرونا و وبا که برای جلوگیری از رواج آنها، معمولاً راهکارهایی مانند معاینه، واکسیناسیون حاجیان و ایجاد محدودیت در شمار حاجیان یا سن حاجیان اندیشیده می‌شود.<ref>کتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 330؛ دلیل الحاج الصحی، ص 17-19؛ صحتک فی الحج و العمره، ص 21-22.</ref>  


===بیماری‌های تنفسی===
===بیماری‌های تنفسی===
افزون بر بیماری‌های فراگیر، برخی از بیماری‌های رایج در سفرهای حج و عمره بین حاجیان شیوع بیشتری دارد. مشکلات دستگاه تنفسی از جمله شایع‌ترین مشکلات حاجیان در موسم حج است. شایع‌ترین موارد مشکلات تنفسی به شکل سرماخوردگی بروز می‌کند که از رایج‌ترین علل مراجعه حاجیان به پزشکان در ایام حج است<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین اللمللی ÷زشکی حج و زیارت، ص 17، 34.</ref> و علائمی مانند گلودرد، سرفه و آبریزش بینی دارد. مهم‌ترین راه درمان این بیماری استراحت و نوشیدن مایعات گرم است.<ref>راهنمای پزشکی حج، ص 17؛ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 26.</ref> انواع دیگر بیماری‌های دستگاه تنفسی مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ریوی (سینه پهلو) نیز از جمله بیماری‌های حاجیان است که تعدادی از عوامل مرگ و میر را به خود اختصاص داده‌اند.<ref>کتاب الاحصائی السنوی، ص341.</ref>
مشکلات دستگاه تنفسی، یکی از شایع‌ترین مشکلات حاجیان است. شایع‌ترین موارد مشکلات تنفسی، به شکل سرماخوردگی پدیدار می‌شود<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین اللمللی ÷زشکی حج و زیارت، ص 17، 34.</ref> و نشانه‌هایی مانند گلودرد، سرفه و آبریزش بینی دارد. مهم‌ترین راه درمان آن استراحت و نوشیدن مایعات گرم است.<ref>راهنمای پزشکی حج، ص 17؛ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 26.</ref> دیگر بیماری‌های دستگاه تنفسی نیز مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ریوی{{یادداشت|سینه پهلو.}} میان حاجیان وجود دارد و موجب شماری از مرگ و میرها می‌شود.<ref>کتاب الاحصائی السنوی، ص341.</ref>


===بیماری‌های زمینه‌ای===
===بیماری‌های زمینه‌ای===
بخش دیگری از بیماری‌ها که شیوع زیادی دارد بیماری‌های مزمن‌اند که پیش از سفر حج در حاجیان زمینه دارند و به دلیل خستگی سفر یا شرایط خاص محیطی و گاه به دلیل عدم مصرف به موقع و کافی داروها در طول سفر حج علائم خود را نشان داده یا شدت می‌یابند. در میان این دسته از بیماری‌ها، بیماری‌های قلب و عروق از موارد شایع در دوران حج و از عوامل اصلی مرگ و میر در میان حاجیان است.<ref>کتاب الاحصائی السنوی1432، ص 341؛ بهداشت و ایمنی در حج، ص 3.</ref> مشکلات ناشی از بیماری‌های دیگر مانند قند خون بالا، بیماری‌های ریوی و کلیوی از جمله دیگر عوامل مرگ و میر در دوران حج هستند.<ref>الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص341.</ref>
بسیاری از بیماری‌های حاجیان، بیماری‌های مزمن‌اند، که پیش از سفر حج در آن‌ها زمینه دارد. خستگی سفر و گاه مصرف نکردن به موقع و کافی داروها، موجب بازگشت نشانه‌ها یا شدت یافتن آنها می‌شود. بیماری‌های قلب و عروق، از موارد شایع بیماری‌های زمینه‌ای بوده و از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان است.<ref>کتاب الاحصائی السنوی1432، ص 341؛ بهداشت و ایمنی در حج، ص 3.</ref> قند خون بالا، بیماری‌های ریوی و کلیوی نیز، از دیگر عوامل مرگ و میر در دوران حج است.<ref>الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص341.</ref> کهنسالی بیشتر حاجیان، موجب افزایش بیماری‌های مزمن در حج شده است. افزون بر آن، سالمندان در مقابل بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیر بوده و هنگام ازدحام جمعیت، توانایی کمتری دارند.
 
پیری جمعیت حاجیان از عوامل مؤثر در افزایش شدت بیماری‌های مزمن در حج است. اکثر جمعیت حاجیان را سالمندان تشکیل می‌دهند و بخشی از این موضوع به دلیل شرایط خاص اعزام حاجیان است که ناشی از محدودیت سفر حج است و به انتظار در سال‌های طولانی منجر می‌شود. سالمندان افزون بر اینکه در مقابل بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیر هستند و در شرایط ازدحام توانایی کمتری دارند، بیماری‌های زمینه ای بیشتری نیز دارند که در ایام حج ممکن است آنان را به خطر بیاندازد.


===بیماری‌های گوارشی===
===بیماری‌های گوارشی===
بیماری‌های دستگاه هاضمه نیز از جمله دیگر بیماری‌های شایع در دوران حج است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص26.</ref> دردهای شکمی و اسهال از جمله عوامل شایع مراجعه حاجیان به پزشکان مستقر در مکه و مدینه هستند. اسهال مسافرتی که حاصل از تغییر مکان زندگی و ناآشنایی با عوامل بیماری‌زا در مکان جدید است از بیماری‌های شایع است که ممکن است ۵ یا ۷ روز طول بکشد.<ref>تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.</ref>
در دوران حج، بیماری‌های گوارشی، مانند دردهای شکمی و اسهال شایع است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص26؛ تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.</ref> اسهال مسافرتی نیز،{{یادداشت|حاصل از تغییر مکان زندگی و ناآشنایی با عوامل بیماری‌زا در مکان جدید است.}} یکی از بیماری‌های گسترده در حج است که ممکن است ۵ یا ۷ روز طول بکشد.<ref name=":4">تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.</ref>


===گرمازدگی===
===گرمازدگی===
گرمازدگی که ناشی از اقامت طولانی مدت در زیر تابش مستقیم خورشید و کم شدن آب بدن و بالا رفتن دمای بدن می‌شود، از بیماری‌های شایع در دوران حج است.<ref>تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 45، راهنمای بهداشت حج، ص 19، 26.</ref> گرمازدگی ممکن است با علائم خفیف یا شدید همراه باشد از جمله گرفتگی عضلات، خستگی شدید و ضعف بدن و در نهایت شوک که حاصل از گرمازدگی شدید است.<ref>میقات حج، شماره 6، ص 193-195.</ref> گرمازدگی ممکن است بسیار خطرناک باشد و باید به سرعت مورد توجه و اقدام قرار گیرد و گرنه ممکن است به از دست رفتن جان بیمار منجر شود. برای پیش‌گیری از این مشکل، آشامیدن مکرر آب و آب‌زدن به‌ سر و صورت، باد زدن، خودداری از رفت و آمد بی‌مورد در آفتاب و در ساعات گرم روز، اجتناب از حضور در ازدحام جمعیت، خودداری از رفت و آمد انفرادی به خصوص هنگامی که احتمال گم‌شدن وجود داشته باشد به حاجیان توصیه می‌شود.<ref>راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص23-24.</ref>
گرمازدگی،{{یادداشت|گرمازدگی، ناشی از اقامت طولانی زیر تابش مستقیم خورشید بوده و باعث کم شدن آب بدن و بالا رفتن دمای بدن می‌شود.}} یکی از بیماری‌های شایع در دوران حج بوده<ref>تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 45، راهنمای بهداشت حج، ص 19، 26.</ref> و ممکن است با نشانه‌هایی مانند گرفتگی عضلات، خستگی شدید، ضعف بدن و در نهایت شوک همراه باشد.<ref>میقات حج، شماره 6، ص 193-195.</ref> گرمازدگی، ممکن است به از دست رفتن جان بیمار منجر شود. برای پیش‌گیری از این مشکل، آشامیدن مکرر آب، آب‌زدن به‌ سر و صورت، باد زدن، خودداری از رفت و آمد بی‌مورد در ساعات گرم روز، اجتناب از حضور در ازدحام جمعیت و خودداری از رفت و آمد انفرادی به حاجیان توصیه می‌شود.<ref>راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص23-24.</ref>


===دیگر بیماری‌ها===
===دیگر بیماری‌ها===
از دیگر مشکلات شایع جسمی حاجیان در دوره حج، گرفتاری‌های عضلانی و مشکلات استخوانی مانند ضرب دیدگی، پیچ خوردگی و شکستگی استخوان‌ها است که افزون بر فشار جمعیت در زمان ازدحام، از عوارض راه رفتن به مدت طولانی است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 19، 16، 34.</ref> اختلالات روانی که ممکن است به دلیل قطع بی موقع داروها، تغییر در موقعیت جغرافیایی و دوری از خانواده و بستگان، تغییر در رژیم غذایی و استرس اتفاق افتد<ref>بهداشت و ایمنی در حج، ص 6, راهنمای پزشکی حج، ص 42-43.</ref> و نیز اختلالات شناختی و عدم شناخت زمان و مکان که در برخی از بیماران مسن دیده می‌شود از دیگر مشکلات شایع حاجیان است.<ref>راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 29.</ref> فشارهای ناشی از قطع مواد مخدر برای افراد معتاد، بیماری‌های چشمی، عرق سوز شدن، مشکلات قاعدگی زنان، بیماری‌های پوستی و به خصوص آفتاب سوختگی از جمله دیگر بیماری‌های رایج نزد حاجیان است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 34؛ راهنمای پزشکی حج، ص22؛ راهنمای سرامت زائران حج تمتّع، ص 30.</ref>
فشار جمعیت و راه رفتن در زمان طولانی، گاه باعث گرفتگی‌های عضلانی و مشکلات استخوانی مانند پیچ خوردگی و شکستگی استخوان‌ها می‌شود.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 19، 16، 34.</ref> از دیگر مشکلات شایع در حج، اختلالات روانی است که ممکن است به دلیل قطع بی‌موقع داروها، دوری از خانواده، تغییر در رژیم غذایی و استرس باشد.<ref>بهداشت و ایمنی در حج، ص 6, راهنمای پزشکی حج، ص 42-43.</ref> اختلالات شناختی و عدم شناخت زمان و مکان، در برخی از حاجیان کهنسال دیده می‌شود.<ref>راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 29.</ref> فشارهای ناشی از قطع مواد مخدر برای افراد معتاد، بیماری‌های چشمی، عرق‌سوز شدن، مشکلات قاعدگی زنان، بیماری‌های پوستی و بویژه آفتاب‌سوختگی از جمله بیماری‌های رایج در حج است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 34؛ راهنمای پزشکی حج، ص22؛ راهنمای سرامت زائران حج تمتّع، ص 30.</ref>
 
===بروز حوادث===
بروز حوادث، مانند ازدحام جمعیت، بویژه در [[رمی جمرات]] جان بسیاری را گرفته است. برای نمونه، در سال ۱۴۱۵ق. (۱۹۹۴م) در رمی جمرات، ۲۷۰ تن کشته و ۴۰۰ تن زخمی شدند.<ref>Guests Of GOD, P. 11</ref>{{یادداشت|حوادث مشابهی در سال‌های ۱۴۱۷ق. (۱۹۹۷م)، ۱۴۱۸ق. (۱۹۹۸م)، ۱۴۲۱ق. (۲۰۰۱م) و ۱۴۲۴ق. (۲۰۰۴م) نیز تکرار شده است.}}<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوة، ج2، ص201-202. Guests Of GOD, p 11</ref> پس از سال ۱۴۲۶ق. (۱۳۸۲ش) که تراکم جعیت باعث مرگ ۲۵۱ تن شد، تغییرات زیادی در ساختمان [[جمرات]] صورت گرفت تا گنجایش جمعیت حاجیان را داشته باشد.
 
آتش‌سوزی، یکی دیگر از عوامل مرگ و میر حاجیان در حج بوده است. برای نمونه، در سال ۱۹۹۷م. (۱۴۱۷-۱۴۱۸ق) در [[منا]]، در آتش‌سوزی بزرگی که روی داد، ۳۴۳ نفر جان دادند و ۱۵۰۰ نفر مجروح شدند.<ref>Guests Of GOD, P. 11</ref>{{یادداشت|پیش از آن، در سال۱۹۷۵م. (۱۳۹۵ق) آتش‌سوزی در منا موجب کشته شدن ۲۰۰ نفر شد.}}<ref>Hajj journey to the heart of Islam, p. 239</ref> 


===حوادث===
تصادف وسایل نقلیه، از جمله اتوبوس‌های مسافربری از دیگر عوامل مرگ و میر حاجیان است. برای نمونه، میان سال‌های ۱۴۳۱ و ۱۴۳۳ق. بیش از صد نفر، تنها در فاصله یکم تا پانزدهم [[ذی حجه]]، بر اثر تصادفات کشته شده‌اند.{{یادداشت|در سال۱۴۳۱ق. ۴۳ نفر و ۱۴۳۲ق. ۴۲ نفر و در سال ۱۴۳۳ق. ۲۷ نفر.}}<ref>کتاب الاحصائی السنوی 1431، ص 345؛ کتاب الاحصائی السنوی، 1432، ص 341؛ کتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 237.</ref>
بروز حوادث، علت دیگر مرگ و میر در ایام حج است. ازدحام جمعیت از عوامل اصلی حوادث منجر به مرگ و زخمی شدن حاجیان به شمار می‌رود. ازدحام بخصوص در مراسم رمی جمرات از مشکلات رایجی بوده است که بخصوص در سال‌های گذشته جان بسیاری را گرفته است. در سال ۱۴۱۵ق. /۱۹۹۴م. بر اثر ازدحام موجود در رمی جمرات ۲۷۰ تن کشته و ۴۰۰ تن زخمی شدند.<ref>Guests Of GOD, P. 11.</ref> حوادث مشابهی در سال‌های ۱۴۱۷ /۱۹۹۷م. ۱۴۱۸/۱۹۹۸م. ۱۴۲۱ق. / ۲۰۰۱ و ۱۴۲۴ق. / ۲۰۰۴ نیز تکرار شد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوة، ج2، ص201-202
. Guests Of GOD, p 11</ref> در صبح روز عید قربان سال ۱۴۲۶ق. / ۱۳۸۲ ش. تراکم جمعیت باعث زیر دست و پا افتادن تعداد زیادی از حجاج در اطراف حوض جمره عقبه شد و ۲۵۱ نفر کشته و بیش از۲۴۰ نفر زخمی شدند<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص453..</ref> از آن زمان تغییرات زیادی در ساختمان جمرات صورت گرفته است تا بتواند بار زیاد حاجیان را تحمل کند. (جمرات)


حوادث غیر مترقبه مانند آتش‌سوزی و تصادف نیز از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان در حج است که به رغم پیشرفت‌های فناوری همچنان وقوع می‌یابد. از نمونه‌های آتش‌سوزی مربوط به آتش‌سوزی در منا در سال۱۹۷۵ میلادی است که به کشته شدن ۲۰۰ نفر انجامید.<ref>Hajj journey to the heart of Islam, p. 239</ref> در سال ۱۹۹۷ میلادی نیز در منا آتش‌سوزی بزرگی به وقوع پیوست که ۳۴۳ نفر را به کام مرگ کشاند و ۱۵۰۰ نفر مجروح بر جای گذارد.<ref>Guests Of GOD, P. 11.</ref> تصادف وسایل نقلیه از جمله اتوبوس‌های مسافربری نیز از دیگر عوامل مرگ و میر حاجیان است. در سال۱۴۳۱ق. ۴۳ نفر<ref>کتاب الاحصائی السنوی 1431، ص 345؛.</ref> و ۱۴۳۲ق. ۴۲ نفر<ref>کتاب الاحصائی السنوی، 1432، ص 341.</ref> و در سال ۱۴۳۳ق. ۲۷ نفر<ref>کتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 237.</ref> به دلیل حوادث ناشی از تصادفات اتومبیل تنها در فاصله یکم تا پانزدهم ذی الحجه کشته شده‌اند.
از موارد اخیر حوادث در موسم حج، کشته شدن هزاران تن از ملیت‌های مختلف حاضر در حج، بر اثر ازدحام جمعیت در منا در روز عید قربان سال ۱۴۳۷ق./۱۳۹۴ش. بود که به [[فاجعه منا]] شهرت یافته است.
 
==در روایات==
در روایات، سفارش‌هایی درباره بهداشت فردی، مانند پاکیزگی لباس و سفارش‌هایی درباره بهداشت سفر، مانند شست‌و‌شوی بدن پیش از سفر و همراه داشتن دارو وجود دارد.<ref name=":0">من لایحضره الفقیه، ج2، ص 185؛ ندوة الحج الکبری، سلامة الحج، ص 347، 196، 209.</ref> این سفارش‌ها، درباره بهداشت [[حج]] نیز کاربرد دارند. به باور برخی از پژوهشگران، برخی از [[مناسک حج]]، مانند غسل مستحب در هنگام [[احرام]]، در کنار هدف‌های معنوی، هدف‌های بهداشتی نیز دارند.<ref>حج برنامه تکامل، ص 201.</ref> برخی از نویسندگان، [[زیارت کعبه]] و مناسک حج را مایه حفظ بهداشت روانی و باعث آرامش درونی دانسته‌اند.<ref>مطالعات اسلام و روانشناسی، شماره 3، ص 47، «اثر بخشی مناسک حج بر سلامت روانی حجاج»؛ کتاب خلاصه مقالات همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص32.</ref>
 
==جستارهای وابسته==
 
*[[تغذیه در حج]].
*[[اسکان در حج]].


==پانویس==
==پانویس==
خط ۹۷: خط ۹۵:


==منابع==
==منابع==
 
{{منابع}}
{{دانشنامه
{{دانشنامه
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22178/حج-بهداشت
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22178/حج-بهداشت
خط ۱۰۳: خط ۱۰۱:
  | نویسنده = کامران محمدحسینی
  | نویسنده = کامران محمدحسینی
}}
}}
*'''اتحاف الوری'''، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
*'''اتحاف الوری'''، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
*'''اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله ازرقی، تحقیق رشدی الصالح ملحس، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
*'''اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله ازرقی، تحقیق رشدی الصالح ملحس، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
خط ۱۴۲: خط ۱۳۹:
{{پایان}}
{{پایان}}
{{حج و عمره}}
{{حج و عمره}}
[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]


[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:بهداشت حج]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۳۶

بهداشت حج به معنای حفظ سلامت حاجیان در سفر حج است. حفظ سلامتی در سفر طولانی و دشوار حج در طول تاریخ یکی از چالش‌های اصلی این آیین عبادی بوده است. کم‌آبی در طول راه، خطر حمله راهزنان، شیوع بیماری‌های واگیر در مکه و مدینه، بهداشت نامناسب محل اسکان زائران، ‌آسیب‌دیدگی در ازدحام جمعیت، وقوع بلایای طبیعی از قبیل سیل از عوامل به خطر انداختن سلامتی حاجیان بود. در منابع تاریخی گزارش‌هایی از این خطرات و از تلاش‌ مردمان برای کنترل و مقابله با آ‌ن‌ها آمده است.

از سده بیستم میلادی و در پی پیشرفت‌های دانش پزشکی و تغییر شرایط مسافرت و اسکان حاجیان، حفظ بهداشت و سلامتی در حج پیشرفت چشمگیری داشته و در دوران معاصر نیز تأسیس نهادهایی که وظیفه حفظ سلامت و بهداشت حاجیان را بر عهده دارند و فراهم آوردن شرایط بهداشتی، واکسیناسیون،‌ ساخت کشتارگاه‌های قربانی و توسعه اماکن مرتبط به مناسک حج بخشی از اقداماتی است که به کاهش خطرات حج یاری رسانده است.

امروزه در ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، دست‌اندرکار امور بهداشتی و سلامت حاجیان است. معاینات اولیه، تلقین واکسن، آموزش‌های بهداشتی، اعزام پزشک برای هر کاروان و راه‌اندازی مراکز پزشکی در مکه و مدینه، از اقدامات بهداشتی ایران است. سازمان حج جمهوری اسلامی ایران نیز، که یکی از وظایف آن اسکان در حج است، وظیفه تامین شرایط سالم و بهداشتی اسکان و تغذیه حاجیان را بر عهده دارد.

دشواری‌های تاریخی سفر حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  • کم آبی در راه: در گذشته، نخستین چالش برای سلامتی حج‌گزاران، خطرات مسیر راه، بویژه کم‌آبی و بی‌آبی بود. برای نمونه، در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ق. گروه‌هایی از حاجیان به دلیل بی‌آبی در راه حج جان دادند.[۱]
  • ناامنی: خطر دیگر، هجوم راهزانان، بویژه در محدوده جزیرة العرب بود.[یادداشت ۱] در بیشتر هجوم‌ها، افزون بر چپاول دارایی‌ها، افرادی نیز کشته می‌شدند.[۲]
  • بهداشت نامطلوب در کشتی‌ها:در سده نوزدهم قمری، سفر دریایی به مکه رواج یافت. این گونه از سفر، مناسب‌تر از سفر زمینی بود؛‌ ولی بهداشت نامطلوب برخی کشتی‌ها، ازدحام حاجیان، خطر شیوع بیماری‌های فراگیر و کمبود احتمالی آب و غذا از مشکلات بهداشتی آن شمرده می‌شد. شرایط نامناسب بهداشتی، تا پیش از رواج سفرهای هوایی ادامه داشت.[۳]
  • چالش‌های سلامتی در حجاز:چالش‌های سلامتی حج‌گزاران، پس از رسیدن به حجاز عبارت بود از: سختی و خستگی راه،[یادداشت ۲] تغییر آب و هوا[یادداشت ۳] و تغییر رژیم غذایی.[۴]
  • شرایط غیر بهداشتی اقامت: در گذشته، اسکان در حج، بویژه برای فقیران، شرایط نامناسبی داشت. اقامت تعداد زیاد حاجیان در اتاقی کوچک،[۵] سکونت در فضای باز[۶] و نبود حمام و مستراح بهداشتی[۷] برخی از گزارش‌ها در این زمینه است.
  • امکانات بهداشتی مکه و مدینه، نامناسب بود. برای نمونه، تجمع فضولات چهارپایان که با کاروان وارد شهر می‌شدند،[۸] نبود حمام کافی[۹] و دفع نادرست زباله‌ها و فاضلاب[یادداشت ۴][۱۰] برخی از گزارش‌ها درباره این دو شهر است.
  • کمبود منابع آب در حرمین: منبع اصلی آب مکه، از چشمه زبیده تأمین می‌شد و در مسیر راه، پیش از رسیدن به مکه، از عرفات و منا می‌گذشت و مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار می‌گرفت، که باعث انتقال سریع بیماری‌ها می‌شد. این مشکل، یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی مکه، در گذشته دانسته شده است.[۱۱]
  • قربانی: نبود ساز و کاری برای دفن امعا و احشای قربانی‌ها در صحرای منا نیز، از دیگر عوامل خطرساز برای بهداشت مکه بود.[۱۲]
  • بلایای طبیعی و جنگ‌ها: بلایای طبیعی مانند سیل[۱۳] و برخی رویدادهای سیاسی، مانند جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در حرمین روی می‌داد، از دیگر دلائل مرگ حاجیان بوده است.[۱۴][۱۵]
  • ازدحام جمعیت: یکی از مهم‌ترین دلائل مرگ و میر حاجیان، ازدحام جمعیت بوده است. شمار زیاد حاجیان در مکه، بویژه هنگام برخی از مناسک حج، مانند طواف و رمی جمرات، بارها باعث کشته شدن تعداد زیادی از حاجیان شده است.[۱۶]

بیماری‌های فراگیر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

وبا و طاعون[ویرایش | ویرایش مبدأ]

«وبا»، در عربی نامی برای همه بیماری‌های فراگیر بوده است.[۱۷][یادداشت ۵] «طاعون» نیز، در فرهنگ‌های عربی، گاه هم‌معنا با وبا و گاه به عنوان نوعی بیماری فراگیر شناخته شده است.[۱۸]

شرایط بهداشتی نامناسب، تجمع افراد زیاد در یک مکان، هوای گرم حجاز و کمبود آب به شیوع بیماری‌های فراگیر کمک می‌کرد.[۱۷]

پیشینه این بیماری‌ها به دوره حضرت محمد(ص) باز‌می‌گردد.[۱۹] در سده‌های بعد نیز، گزارش‌هایی درباره شیوع وبا در مکه یا مدینه آمده است.[۲۰] برای نمونه، در سال ۱۷۴ق. وبایی در مکه شیوع یافت که باعث شد هارون الرشید بعد از انجام حج با شتاب مکه را ترک کند.[۲۱] به گزارش منابع تاریخی در سال‌های ۲۱۲، ۴۳۳، ۶۰۰، ۶۴۹، ۶۷۱، ۷۴۹، ۷۹۳ و ۸۱۹ قمری وبا در مکه شیوع یافت.[۲۲]

در سده نوزدهم میلادی، بیماری‌های فراگیر به شکل وبای کولیرا،[یادداشت ۶][۲۳] در جهان و از جمله در مکه و مدینه شیوع یافت. نخستین مورد وبا، در سال ۱۸۳۱م. از حجاز آغاز شد و به اروپا نیز وارد شد.[۲۴] وبا در سال ۱۸۴۶م. باعث مرگ نزدیک به ۱۵ هزار نفر و در سال ۱۸۶۵م. موجب مرگ ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.[۲۵] وبا پس از آن نیز، بارها شایع شده، که شدیدترین آن در سال ۱۸۹۳م. بود و باعث درگذشت نزدیک به ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.[۲۶] شیوع این بیماری تا سال ۱۹۱۲م. ادامه داشت.[۲۷]

تب دنگی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بیماری تب دنگی[یادداشت ۷] یکی از بیماری‌های فراگیر بوده، که در سده سیزدهم قمری در موسم حج شایع شده است. بر پایه گزارشی در کتاب تحصیل المرام، این بیماری[یادداشت ۸] که در سال ۱۲۸۲ق. شیوع یافت، با درد زانو و عضلات پا آغاز می‌شد، سپس فرد را دچار تب شدید و درد در همه مفاصل بدن می‌کرد و پس از سه روز که تب فروکش می‌کرد، ضعف شدید بدنی برای مدتی باقی می‌ماند.[۲۸]

پیشگیری از شیوع بیماری‌ها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: قرنطینه

در سال ۱۸۳۹م. سلطان محمد دوم، پادشاه عثمانی هیئت بهداشتی را راه‌اندازی کرد تا با خطر وبا مقابله کند.[۲۹] نخستین اجلاس جهانی بهداشت، در سال ۱۸۵۳م. در پاریس تشکیل شد. در این اجلاس، حضور حاجیان در مکه از عوامل مهم فراگیری بیماری دانسته شده و بر استفاده از قرنطینه برای کنترل آن تأکید شد.[۳۰]

دولت عثمانی از دهه پنجاه سده نوزدهم میلادی، به تجهیز بیمارستان‌های مکه، پاکسازی شهر و منابع آب و ایجاد محل خاصی برای ذبح قربانی پرداخت.[۳۱] قرنطینه‌ها نیز افزایش یافتند. برای جلوگیری از ورود بیماری توسط حاجیانی که از سفر حج باز می گشتند، قرنطینه‌هایی مانند قرنطینه طور و قرنطینه بیروت در بندرها ایجاد شد.[۳۲] حاجیان در قرنطینه‌ها معاینه شده و اگر مشکوک به داشتن وبا بودند، تا چند هفته در قرنطینه می‌ماندند. بیشتر قرنطیه‌ها، شرایط دشواری داشت[۳۳] و ماندن در آنها از جمله نگرانی‌های مهم حاجیان بود. اقامت طولانی، افزایش هزینه سفر، بی‌پول شدن برخی حاجیان، شرایط بد بهداشتی و کمبود آب و غذا از مشکلات قرنطینه‌ها شمرده می‌شد.

بهداشت حج در دوره معاصر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حرمین[ویرایش | ویرایش مبدأ]

با پیشرفت دانش پزشکی در سده نوزدهم و بیستم میلادی و ایجاد سازمان‌هایی مربوط به بهداشت عمومی در دنیا، شرایط بهداشتی حج نیز بهبود یافت. در عربستان، در سال ۱۹۲۶م. (۱۳۴۴ق) به فرمان ملک عبدالعزیز سعودی، «مدیریت بهداشت عمومی و فوریت‌های پزشکی»[یادداشت ۹] آغاز به کار کرد، که افزون بر مسائل بهداشتی عربستان، نظارت بر امور مربوط به سلامتی حاجیان را نیز بر عهده داشت.[۳۴] در سال ۱۳۷۰ق. این سازمان به وزارت بهداشت تبدیل شد.[۳۵]

از سال ۱۳۷۲ش. (۱۴۱۳-۱۴۱۴ق) توسط بانک توسعه اسلامی، برای انجام مناسک قربانی کشتارگاه‌های صنعتی و مکانیزه راه‌اندازی شد. به گفته برخی، این اقدام به بهبود شرایط بهداشتی حج کمک زیادی کرده است.[۳۶]

حاجیان ایرانی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در ایران از سال ۱۳۳۳، صدور روادید حج منوط به کسب مجوز رسمی از پزشکان و دریافت واکسن بوده است.[۳۷] امروزه در ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، دست‌اندرکار امور بهداشتی حاجیان است. معمولاً برای هر کاروان، یک پزشک ویژه فرستاده می‌شود. مراکز پزشکی مجهزی نیز در مکه و مدینه برای رسیدگی به زائران ایرانی تأسیس شده است. این معاونت، به پژوهش در امور پزشکی حج نیز پرداخته و به اصلاح وضعیت بهداشتی زائران کمک می‌کند.

معاینات اولیه، تلقین واکسن و آموزش‌های بهداشتی، پیش از سفر انجام می‌شود. تزریق واکسن مننژیت، برای همه زائران اجباری است و دیگر واکسن‌ها، با نظر پزشک کاروان تزریق می‌شود.[۳۸] اسکان در حج، که بخشی از آن رسیدگی به وضعیت بهداشتی هتل‌ها است،[۳۹] از اقدامات سازمان حج جمهوری اسلامی ایران است. از سال ۱۳۸۱ش. غذای حاجیان ایرانی به صورت متمرکز آماده می‌شود که تأثیر زیادی در بهداشت حاجیان ایرانی دارد. در این روش، غذا در آشپزخانه‌های بزرگ مرکزی به شکل بهداشتی آماده شده و میان زائران ایرانی در اقامت‌گاه‌های مکه و مدینه پخش می‌شود.[۴۰]

حاجیان دیگر کشورها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

با پیشرفت دانش پزشکی در دنیا، در بسیاری از کشورهای اسلامی تشکیلات مشخصی برای رسیدگی به امور بهداشت حاجیان ایجاد شد و بررسی مسائل بهداشتی، یکی از موارد بررسی دولت‌ها برای اجازه سفر حاجیان قرار گرفت.[۳۷]

بیماری‌ها و مشکلات شایع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

امروزه کشورهای اسلامی اقدامات گسترده‌ای برای بهداشت حاجیان انجام داده‌اند؛ با این همه، افزون بر بیماری‌ها، شماری از حاجیان نیز در موسم حج به دلایل مختلف جان می‌دهند. در سال‌های اخیر،[یادداشت ۱۰] بر پایه آمار وزارت بهداشت عربستان، در ۱۵ روز موسم حج[یادداشت ۱۱] در دو شهر مکه و مدینه، نزدیک به هزار نفر جان داده اند، که شمار جانباختگان در مکه نسبت به مدینه بسیار بیشتر بوده‌اند.[یادداشت ۱۲][۴۱]

بیماری‌های فراگیر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

امکان شیوع بیماری‌های واگیردار در موسم حج در مکه و مدینه، بسیار بیشتر از شرایط معمولی است، که یکی از دلایل آن آب و هوای گرم حجاز دانسته شده است. برخی از این بیماری‌های واگیردار عبارت است از: تب دنگی،[یادداشت ۱۳] فلج اطفال، آنفولانزای خوکی، سارس، مننژیت، کرونا و وبا که برای جلوگیری از رواج آنها، معمولاً راهکارهایی مانند معاینه، واکسیناسیون حاجیان و ایجاد محدودیت در شمار حاجیان یا سن حاجیان اندیشیده می‌شود.[۴۲]

بیماری‌های تنفسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مشکلات دستگاه تنفسی، یکی از شایع‌ترین مشکلات حاجیان است. شایع‌ترین موارد مشکلات تنفسی، به شکل سرماخوردگی پدیدار می‌شود[۴۳] و نشانه‌هایی مانند گلودرد، سرفه و آبریزش بینی دارد. مهم‌ترین راه درمان آن استراحت و نوشیدن مایعات گرم است.[۴۴] دیگر بیماری‌های دستگاه تنفسی نیز مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ریوی[یادداشت ۱۴] میان حاجیان وجود دارد و موجب شماری از مرگ و میرها می‌شود.[۴۵]

بیماری‌های زمینه‌ای[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بسیاری از بیماری‌های حاجیان، بیماری‌های مزمن‌اند، که پیش از سفر حج در آن‌ها زمینه دارد. خستگی سفر و گاه مصرف نکردن به موقع و کافی داروها، موجب بازگشت نشانه‌ها یا شدت یافتن آنها می‌شود. بیماری‌های قلب و عروق، از موارد شایع بیماری‌های زمینه‌ای بوده و از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان است.[۴۶] قند خون بالا، بیماری‌های ریوی و کلیوی نیز، از دیگر عوامل مرگ و میر در دوران حج است.[۴۷] کهنسالی بیشتر حاجیان، موجب افزایش بیماری‌های مزمن در حج شده است. افزون بر آن، سالمندان در مقابل بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیر بوده و هنگام ازدحام جمعیت، توانایی کمتری دارند.

بیماری‌های گوارشی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در دوران حج، بیماری‌های گوارشی، مانند دردهای شکمی و اسهال شایع است.[۴۸] اسهال مسافرتی نیز،[یادداشت ۱۵] یکی از بیماری‌های گسترده در حج است که ممکن است ۵ یا ۷ روز طول بکشد.[۴۹]

گرمازدگی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

گرمازدگی،[یادداشت ۱۶] یکی از بیماری‌های شایع در دوران حج بوده[۵۰] و ممکن است با نشانه‌هایی مانند گرفتگی عضلات، خستگی شدید، ضعف بدن و در نهایت شوک همراه باشد.[۵۱] گرمازدگی، ممکن است به از دست رفتن جان بیمار منجر شود. برای پیش‌گیری از این مشکل، آشامیدن مکرر آب، آب‌زدن به‌ سر و صورت، باد زدن، خودداری از رفت و آمد بی‌مورد در ساعات گرم روز، اجتناب از حضور در ازدحام جمعیت و خودداری از رفت و آمد انفرادی به حاجیان توصیه می‌شود.[۵۲]

دیگر بیماری‌ها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

فشار جمعیت و راه رفتن در زمان طولانی، گاه باعث گرفتگی‌های عضلانی و مشکلات استخوانی مانند پیچ خوردگی و شکستگی استخوان‌ها می‌شود.[۵۳] از دیگر مشکلات شایع در حج، اختلالات روانی است که ممکن است به دلیل قطع بی‌موقع داروها، دوری از خانواده، تغییر در رژیم غذایی و استرس باشد.[۵۴] اختلالات شناختی و عدم شناخت زمان و مکان، در برخی از حاجیان کهنسال دیده می‌شود.[۵۵] فشارهای ناشی از قطع مواد مخدر برای افراد معتاد، بیماری‌های چشمی، عرق‌سوز شدن، مشکلات قاعدگی زنان، بیماری‌های پوستی و بویژه آفتاب‌سوختگی از جمله بیماری‌های رایج در حج است.[۵۶]

بروز حوادث[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بروز حوادث، مانند ازدحام جمعیت، بویژه در رمی جمرات جان بسیاری را گرفته است. برای نمونه، در سال ۱۴۱۵ق. (۱۹۹۴م) در رمی جمرات، ۲۷۰ تن کشته و ۴۰۰ تن زخمی شدند.[۵۷][یادداشت ۱۷][۵۸] پس از سال ۱۴۲۶ق. (۱۳۸۲ش) که تراکم جعیت باعث مرگ ۲۵۱ تن شد، تغییرات زیادی در ساختمان جمرات صورت گرفت تا گنجایش جمعیت حاجیان را داشته باشد.

آتش‌سوزی، یکی دیگر از عوامل مرگ و میر حاجیان در حج بوده است. برای نمونه، در سال ۱۹۹۷م. (۱۴۱۷-۱۴۱۸ق) در منا، در آتش‌سوزی بزرگی که روی داد، ۳۴۳ نفر جان دادند و ۱۵۰۰ نفر مجروح شدند.[۵۹][یادداشت ۱۸][۶۰]

تصادف وسایل نقلیه، از جمله اتوبوس‌های مسافربری از دیگر عوامل مرگ و میر حاجیان است. برای نمونه، میان سال‌های ۱۴۳۱ و ۱۴۳۳ق. بیش از صد نفر، تنها در فاصله یکم تا پانزدهم ذی حجه، بر اثر تصادفات کشته شده‌اند.[یادداشت ۱۹][۶۱]

از موارد اخیر حوادث در موسم حج، کشته شدن هزاران تن از ملیت‌های مختلف حاضر در حج، بر اثر ازدحام جمعیت در منا در روز عید قربان سال ۱۴۳۷ق./۱۳۹۴ش. بود که به فاجعه منا شهرت یافته است.

در روایات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در روایات، سفارش‌هایی درباره بهداشت فردی، مانند پاکیزگی لباس و سفارش‌هایی درباره بهداشت سفر، مانند شست‌و‌شوی بدن پیش از سفر و همراه داشتن دارو وجود دارد.[۶۲] این سفارش‌ها، درباره بهداشت حج نیز کاربرد دارند. به باور برخی از پژوهشگران، برخی از مناسک حج، مانند غسل مستحب در هنگام احرام، در کنار هدف‌های معنوی، هدف‌های بهداشتی نیز دارند.[۶۳] برخی از نویسندگان، زیارت کعبه و مناسک حج را مایه حفظ بهداشت روانی و باعث آرامش درونی دانسته‌اند.[۶۴]

جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139.
  2. ↑ الکامل فی التاریخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبیده، ص 62-68.
  3. ↑ پنجاه سفرنامه قاجاری، ج1، ص 596؛ الحجر الصحی فی الحجاز، ص106، 109.
  4. ↑ موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 118؛ الحج قبل مئه سنه، ص 245-246.
  5. ↑ موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 115-116.
  6. ↑ الحج قبل مئه سنه، ص 144؛ الحجر الصحی، ص 158.
  7. ↑ با من به خانه خدا بیایید، ص 313-314.
  8. ↑ مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.
  9. ↑ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.
  10. ↑ حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.
  11. ↑ الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.
  12. ↑ موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاریخ القویم، ج3، ص289.
  13. ↑ نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.
  14. ↑ کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،.
  15. ↑ تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502.
  16. ↑ اتحاف الوری، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصیل المرام، ج2، ص 834.
  17. ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ افاده الانام، ج2، ص 459-460.
  18. ↑ تحصیل المرام، ج2، ص 886- 887.
  19. ↑ اخبار مکه، ج2، ص 154؛ وفاء الوفاء، ج1، ص 51.
  20. ↑ نک: الارج المسکی، ص 106؛ تحصیل المرام، ج2، ص 889.
  21. ↑ اتحاف الوری، ج2، ص 226.
  22. ↑ اتحاف الوری، ج2، ص 226، 279، 260، 238؛ زهور المقتطفه من تاریخ مکه المشرفه، ص223، تحصیل المرام، ج2، ص761.
  23. ↑ فرهنگ فارسی عمید، ذیل مدخل وبا.
  24. ↑ تحصیل المرام، ج2، ص 891؛ الحج قبل مئه سنه، ص142.
  25. ↑ الحج قبل مئه سنه، ص142.
  26. ↑ الحجر الصحی فی الحجاز، ص139-164، ص 149-153؛ الحج قبل مئه سنه، ص244.
  27. ↑ the Hajj Today,p81
  28. ↑ تحصیل المرام، ج2، ص 896؛ نیز نک: الحج قبل مئه سنه، ص158.
  29. ↑ التاریخ القویم، ج1، ص 292-293؛ the Hajj Today, p70
  30. ↑ the Hajj Today,p 71
  31. ↑ تحصیل المرام، ج2، ص 887؛ حج قبل مئه سنه، ص 246.
  32. ↑ الحج قبله مئه سنه، ص 215؛ تحصیل المرام، ج2، ص 888؛ حجر الصحی، ص 70-73.
  33. ↑ نک :پنجاه سفرنامه قاجاری، ج6، ص 121-122, 124-127.
  34. ↑ المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 644 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».
  35. ↑ المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 646 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».
  36. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص 409، ج26، ص 272.
  37. ↑ ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ روزنامه رسمی کشور، مصوبه هیئت وزیران مورخه 28/1/1333.
  38. ↑ راهنمای سلامت زائران، ص 7-8.
  39. ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 95.
  40. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص 242-243؛ حج 29، ص370؛ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 68.
  41. ↑ الکتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 236؛ الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 558.
  42. ↑ کتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 330؛ دلیل الحاج الصحی، ص 17-19؛ صحتک فی الحج و العمره، ص 21-22.
  43. ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین اللمللی ÷زشکی حج و زیارت، ص 17، 34.
  44. ↑ راهنمای پزشکی حج، ص 17؛ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 26.
  45. ↑ کتاب الاحصائی السنوی، ص341.
  46. ↑ کتاب الاحصائی السنوی1432، ص 341؛ بهداشت و ایمنی در حج، ص 3.
  47. ↑ الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص341.
  48. ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص26؛ تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.
  49. ↑ تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.
  50. ↑ تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 45، راهنمای بهداشت حج، ص 19، 26.
  51. ↑ میقات حج، شماره 6، ص 193-195.
  52. ↑ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص23-24.
  53. ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 19، 16، 34.
  54. ↑ بهداشت و ایمنی در حج، ص 6, راهنمای پزشکی حج، ص 42-43.
  55. ↑ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 29.
  56. ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 34؛ راهنمای پزشکی حج، ص22؛ راهنمای سرامت زائران حج تمتّع، ص 30.
  57. ↑ Guests Of GOD, P. 11
  58. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوة، ج2، ص201-202. Guests Of GOD, p 11
  59. ↑ Guests Of GOD, P. 11
  60. ↑ Hajj journey to the heart of Islam, p. 239
  61. ↑ کتاب الاحصائی السنوی 1431، ص 345؛ کتاب الاحصائی السنوی، 1432، ص 341؛ کتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 237.
  62. ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص 185؛ ندوة الحج الکبری، سلامة الحج، ص 347، 196، 209.
  63. ↑ حج برنامه تکامل، ص 201.
  64. ↑ مطالعات اسلام و روانشناسی، شماره 3، ص 47، «اثر بخشی مناسک حج بر سلامت روانی حجاج»؛ کتاب خلاصه مقالات همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص32.
  1. ↑ بیابان‌های جزیرة العرب ، جای مناسبی برای پراکنده شدن قبیله‌های بیابان‌نشین بود، که بیشتر به راهزنی از کاروان‌های تجاری و کاروان حاجیان می‌پرداختند.
  2. ↑ سختی و خستگی راه، بدن حاجیان را پذیرای بیماری‌ها می‌کرد.
  3. ↑ به‌ویژه برای کسانی که در سرزمین‌های سردسیر زندگی می‌کردند.
  4. ↑ فاضلاب منازل، به چاه‌هایی در کوچه‌ها می‌ریختند و در طول سال چند بار تخلیه می‌شدند.
  5. ↑ آنچه در دوران جدید، بویژه در زبان فارسی با نام وبا شناخته می‌شود، نوعی بیماری فراگیر بوده که از ویروس ویبریو کولیرا (Vibrio cholerae) ناشی شده و به اسهال شدید و کاهش سریع آب بدن می‌انجامد. در زبان عربی این بیماری را به نام «کولیرا» نیز می‌نامیده‌اند.
  6. ↑ بیماری عفونی واگیردار با علائمی چون اسهال و استفراغ شدید، کند شدن نبض، و دردهای عضلانی که معمولاً از طریق آب و سبزیجات آلوده سرایت می‌کند. (کُلِرا).
  7. ↑ Dengue fever
  8. ↑ در زبان عربی به این بیماری، «أبو الرُّکَب» گفته می‌شد.
  9. ↑ مدیریة الصحة العامة و الاسعاف.
  10. ↑ بر پایه آمارهایی در سال‌های ۱۴۳۳ و ۱۴۳۲ق.
  11. ↑ از یکم تا ۱۵ ذی حجه.
  12. ↑ در سال ۱۴۳۰ق. (۲۰۰۹م) در مکه ۶۴۶ تن و در مدینه ۲۷۳ تن، در سال ۱۴۳۱ق. (۲۰۱۰م) در مکه ۷۱۷ و در مدینه ۳۲۷ تن، در سال ۱۴۳۲ق. (۲۰۱۱م) در مکه ۸۷۲ تن و در مدینه ۲۷۱ تن و در سال ۱۴۳۳ق. (۲۰۱۲م) در مکه ۵۴۱ و در مدینه ۴۴ تن از حاجیان جان خود را از دست داده‌اند.
  13. ↑ که در کشورهای جنوب شرق آسیا رواج دارد.
  14. ↑ سینه پهلو.
  15. ↑ حاصل از تغییر مکان زندگی و ناآشنایی با عوامل بیماری‌زا در مکان جدید است.
  16. ↑ گرمازدگی، ناشی از اقامت طولانی زیر تابش مستقیم خورشید بوده و باعث کم شدن آب بدن و بالا رفتن دمای بدن می‌شود.
  17. ↑ حوادث مشابهی در سال‌های ۱۴۱۷ق. (۱۹۹۷م)، ۱۴۱۸ق. (۱۹۹۸م)، ۱۴۲۱ق. (۲۰۰۱م) و ۱۴۲۴ق. (۲۰۰۴م) نیز تکرار شده است.
  18. ↑ پیش از آن، در سال۱۹۷۵م. (۱۳۹۵ق) آتش‌سوزی در منا موجب کشته شدن ۲۰۰ نفر شد.
  19. ↑ در سال۱۴۳۱ق. ۴۳ نفر و ۱۴۳۲ق. ۴۲ نفر و در سال ۱۴۳۳ق. ۲۷ نفر.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج/ بهداشت.
  • اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
  • اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله ازرقی، تحقیق رشدی الصالح ملحس، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
  • الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی بن عبدالقادر الطبری (م.۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
  • افاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، عبدالله بن محمد الغازی (م.۱۳۶۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۳۰ق.
  • با کاروان صفا در سال ۸۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
  • با من به خانه خدا بیایید، محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، شرکت طبع کتاب، ۱۳۴۰ش.
  • پنجاه سفرنامه حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
  • تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • تحصیل المرام ف‍ی اخ‍ب‍ار ال‍ب‍ی‍ت ال‍ح‍رام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و م‍ک‍ه و ال‍ح‍رم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام‌، محمد بن احمد الصباغ (م.۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
  • تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، حسین حاجیان فر، سارا طهماسبی، زهره کدخدایی، اصفهان، انتشارات آبی روشن، ۱۳۸۸ش.
  • حج برنامه تکامل، سید محمد ضیاء طباطبایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • الحج قبل مئه سنه ال‍رح‍ل‍ه ال‍س‍ری‍ه ل‍ل‍ض‍اب‍ط ال‍روس‍ی ع‍ب‍دال‍ع‍زی‍ز دول‍ت‍ش‍ی‍ن ال‍ی م‍ک‍ه ال‍م‍ک‍رم‍ه ۱۸۹۸–۱۸۹۹، عبدالعزیز دولتشین، به کوشش نعیم ریزفان، بیروت، دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه، ۱۴۱۴ق.
  • الحجر الصحی فی الحجاز، جلودن صاری یلدز، ترجمه به عربی عبدالرازق برکات، ریاض، ۱۴۲۲ق.
  • درب زبیدة طریق الحج من الکوفه الی مکه المکرمة، سعد عبدالعزیز سعد الراشد، الریاض، دارالوطن، ۱۴۱۴ق.
  • دلیل الحاج الصحی، وزارة الصحه (اداره العامه للاعلام الصحی)، ریاض، وزارة الصحه، ۱۴۳۰ق.
  • راهنمای پزشکی حج، پیمان ادیبی، مصطفی قانعی، اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اصفهان، ۱۳۷۵ش.
  • راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، مرکز پزشکی حج و زیارت، تهران، سازمان حج و زیارت.
  • روزنامه رسمی کشور، سایت قوه قضاییه (www.dastour.ir)
  • صحتک فی الحج و العمره، حسان شمسی باشا، دمشق، دارالقلم، ۲۰۰۷م.
  • کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۱ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
  • کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۲ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
  • کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۳ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
  • کتاب خلاصه نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، تهران، ۱۳۹۱ش.
  • مجموعه رسائل خطی فارسی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
  • مطالعات اسلام و روانشناسی (دو فصلنامه)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
  • المملکه العربیه السعودیه فی مائه عام، دراسات و بحوث، ج۱۰ الامن و الصحه، داره الملک عبدالعزیز، ریاض، ۱۴۲۸ق.
  • موسوعة مراه الحرمین، ایوب صبری پاشا، قاهره، دارالافاق العربیه، ۲۰۰۴م.
  • میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
  • ندوة الحج الکبری، السلامة فی الحج، وزاره الحج، ریاض، وزاره الحج، ۱۴۳۱ق.
  • وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (-۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
  • من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
  • Guests of GOD، Robet Bianchi ،New York، Oxford university press، 2004.
  • Hajj: Journey to the Heart of Islam،Venetia Porter، British Museum Press، 2012.
  • the Hajj Today، F. E. Peters، New Jersey، Princeton University Press، 1994.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=بهداشت_حج&oldid=57989»