جمرات: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|ماه=[[مهر]]|روز=[[۱۱]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Kamran  }}
{{مکان‌های آیین حج عمودی}}
'''جمرات''' (جمع جمره) نام سه مکان - به فاصله حدود ۲۰۰ متر از یکدیگر - در [[منا]] در شهر [[مکه]] است (جمره اولی، جمره وسطی، جمره عقبه). در هر یک از این مکان‌ها ستونی قرار دارد که هر حاجی در موسم [[حج]]، آن را به عنوان نماد شیطان، با هفت سنگ، سنگسار می‌کند، این عمل که [[رمی]] جمرات نام دارد بخشی از مناسک حج به شمار می‌آید. برخی جمره را زمینی می‌دانند که ستون‌ها به عنوان نشانه در آن ساخته شد و در گذشته پیرامون هرکدام حوضچه‌ای ساخته شده بود، و برخی دیگر مصداق جمره را تنها ستون‌هایی می‌دانند که در این حوضچه‌ها قرار داشت.


در روایات اسلامی، منشاء این مناسک به عمل [[حضرت آدم(ع)]] و [[حضرت ابراهیم(ع)]] نسبت داده شده که ابلیس در این مکان‌ها بر ایشان ظاهر شد و آنان به او سنگ پرتاب کردند تا او را دور کنند.


جمرات نام سه محل در [[منا]] است که در موسم [[حج]]، به عنوان نماد شيطان، با هفت سنگ، سنگسار مي‌شوند.
جمرات از پیش از عصر اسلام در مکه وجود داشتند و در طول تاریخ اسلام چند بار بازسازی شده اند. در سال 2008 ساختمان جدیدی، به طول 950 و عرض 80 متر در 5 طبقه ساخته شد که حرکت جمعیت انبوه حاجیان را در هنگام رمی جمرات ساماندهی می‌کند. فاصله هرکدام از طبقات، 12 متر است و 12 ورودی و خروجی در جهت‌های چهارگانه دارد. ستون‌های جمرات، در این بازسازی، به شکل استوانه‌هایی توخالی و بیضی‌شکل، به طول 40 متر، در وسط حوضچه‌هایی بیضی‌شکل ساخته شده است.


==واژه‌شناسی==
==واژه‌شناسی==
جمرات جمع «جَمْره»، به معناي گروهي از افراد يا اشياي گرد آمده سنگريزه‌هاي کوچک ([[حصي]]) و شتاب کردن است.<ref>العين، ج6، ص122؛ الصحاح، ج2، ص616؛ معجم مقاييس اللغه، ج1، ص477، «جمر». </ref> مکان‌هاي ياد شده، به دليل جمع شدن سنگريزه‌ها در آن‌جا<ref>النهايه، ج1، ص292، «جمر»؛ تاج العروس، ج6، ص208؛ شمس العلوم، ج2، ص1156، «جمر». </ref> يا جمع شدن حجاج براي [[رمي]]<ref>النهايه، ج1، ص292؛ لسان العرب، ج4، ص145، «جمر»؛ المصباح، ج2، ص108</ref>  يا فرار شتابان [[ابلیس|ابليس]]، پس از رمي شدن به وسيله [[حضرت آدم(ع)|حضرت آدم]] در اين مکان‌ها،<ref>النهايه، ج1، ص292؛ لسان العرب، ج4، ص147؛ شمس العلوم، ج2، ص1172</ref> جمره ناميده شده است.  
جمرات جمع «جَمْره»، به معنای گروهی از افراد یا اشیای گرد آمده، سنگریزه‌های کوچک ([[حصی]]) و شتاب کردن است.<ref>العین، ج6، ص122؛ الصحاح، ج2، ص616؛ معجم مقاییس اللغه، ج1، ص477، «جمر». </ref> مکان‌های یاد شده، به دلیل جمع شدن سنگریزه‌ها در آن‌جا<ref>النهایه، ج1، ص292، «جمر»؛ تاج العروس، ج6، ص208؛ شمس العلوم، ج2، ص1156، «جمر». </ref> یا جمع شدن حجاج برای [[رمی]]<ref>النهایه، ج1، ص292؛ لسان العرب، ج4، ص145، «جمر»؛ المصباح، ج2، ص108</ref>  یا فرار شتابان [[ابلیس|ابلیس]]، پس از رمی شدن به وسیله [[حضرت آدم(ع)|حضرت آدم]] در این مکان‌ها،<ref>النهایه، ج1، ص292؛ لسان العرب، ج4، ص147؛ شمس العلوم، ج2، ص1172</ref> جمره نامیده شده است.


==مکان جمرات==
==جمرات سه‌گانه==
'''جمره اول''': در مسير حاجيان، از [[منا]] به [[مکه]]، ابتدا جمره اولي، با فاصله حدود هفت کيلومتر از [[مسجد‌الحرام]]، قرار دارد. (با توجه به فاصله‌هاي تعيين شده ميان جمرات و مسجدالحرام) اين جمره با نام‌هاي ديگري مانند جمره صغري، دنيا و سفلي (به معناي پايين‌تر) نيز خوانده شده است.<ref>اثارة الترغيب، ج1، ص101؛ سبل السلام، ج2، ص210؛ مرآة الحرمين، ج1، ص48؛المناسک، ص504. </ref>
'''جمره اول''': در مسیر حاجیان، از [[منا]] به [[مکه]]، ابتدا جمره اولی، با فاصله حدود هفت کیلومتر از [[مسجدالحرام]]، قرار دارد. (با توجه به فاصله‌های تعیین شده میان جمرات و مسجدالحرام) این جمره با نام‌های دیگری مانند جمره صغری، دنیا و سفلی (به معنای پایین‌تر) نیز خوانده شده است.<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص101؛ سبل السلام، ج2، ص210؛ مرآة الحرمین، ج1، ص48؛المناسک، ص504. </ref>


'''جمره دوم''': در امتداد آن به سمت مکه، و (با توجه به فاصله مشخص شده ميان مسجد‌الحرام و جمره ثالثه) در فاصله حدود6800 متري مسجدالحرام، قرار دارد و جمره وسطي يا الثانيه نيز خوانده مي‌شود.<ref>الآثار الباقيه، ص315</ref>  
'''جمره دوم''': در امتداد آن به سمت مکه، و (با توجه به فاصله مشخص شده میان مسجدالحرام و جمره ثالثه) در فاصله حدود6800 متری مسجدالحرام، قرار دارد و جمره وسطی یا الثانیه نیز خوانده می‌شود.<ref>الآثار الباقیه، ص315</ref>  


'''جمره سوم''': با نام‌هايي چون جمره عقبه، کبري، قصوي ، عظمي و ثالثه در مرز ميان مکه و منا و در  فاصله 6549 متري مسجدالحرام است.<ref>المناسک، ص506؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج5، ص51؛ اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص185؛مکه در بستر تاريخ، ص177. </ref>
'''جمره سوم''': با نام‌هایی چون جمره عقبه، کبری، قصوی ، عظمی و ثالثه در مرز میان مکه و منا و در  فاصله 6549 متری مسجدالحرام است.<ref>المناسک، ص506؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج5، ص51؛ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص185؛مکه در بستر تاریخ، ص177. </ref>


منابع جديد، فاصله بين جمره عقبه و وسطي را 247 متر و بين جمره وسطي و اولي را 200 متر مشخص کرده‌اند.<ref>تاريخ مکة المکرمه، ص112. </ref>  اما در منابع متقدم، به اختلاف، فاصله بين جمره عقبه و دوم از400 ذراع<ref>الاستبصار، ص32؛ الروض المعطار، ص552. </ref>  تا 487 ذراع و اندي (حدود243 متر) ذکر شده است.<ref>اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص185</ref>  فاصله جمره اول و دوم نيز از 305 ذراع <ref>اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص185؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص307</ref> (حدود 152 متر) تا350 ذراع (حدود 175 متر)<ref>الاستبصار، ص32؛ الروض المعطار، ص552</ref> تعيين شده است.  
منابع جدید، فاصله بین جمره عقبه و وسطی را 247 متر و بین جمره وسطی و اولی را 200 متر مشخص کرده‌اند.<ref>تاریخ مکة المکرمه، ص112. </ref>  اما در منابع متقدم، به اختلاف، فاصله بین جمره عقبه و دوم از400 ذراع<ref>الاستبصار، ص32؛ الروض المعطار، ص552. </ref>  تا 487 ذراع و اندی (حدود243 متر) ذکر شده است.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص185</ref>  فاصله جمره اول و دوم نیز از 305 ذراع<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص185؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص307</ref> (حدود 152 متر) تا350 ذراع (حدود 175 متر)<ref>الاستبصار، ص32؛ الروض المعطار، ص552</ref> تعیین شده است.  


==تاریخ جمرات==
==تاریخ بنای جمرات==


===منشاء مناسک===
===منشاء مناسک===
بنا بر رواياتي، ابليس در اين مکان‌ها بر [[حضرت آدم(ع)]]، در حج وي، نمايان شد و با پرتاب هفت سنگريزه، به تعليم [[جبرئيل]]، از آن حضرت فرار کرد. <ref>الکافي، ج4، ص191؛ علل الشرائع، ج2، ص401</ref> از جمرات، در حج‌گزاري [[حضرت ابراهیم(ع)|حضرت ابراهيم(ع)]]، در منابع [[شيعه]]<ref>تفسير قمي، ج2، ص224؛ الکافي، ج4، ص207-208. </ref>  و [[سني]]<ref>اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص176؛ تاريخ مدينة دمشق، ج6، ص206؛ اثارة الترغيب، ج1، ص101</ref>  نيز ياد شده است. بر اساس برخي از اين روايات، ابراهيم(ع) براي ذبح فرزندش در جمره وسطي تلاش کرد  و شيطان در اين سه محل بر وي ظاهر شد و وسوسه‌اش کرد تا تکليفش را انجام ندهد و ابراهيم(ع)، با پرتاب سنگريزه بر ابليس، با وي مقابله کرد و او را فراري داد.<ref>سيره ابن اسحاق، ص99؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص285</ref>   
بنا بر روایاتی، ابلیس در این مکان‌ها بر [[حضرت آدم(ع)]]، نمایان شد و آدم(ع) به تعلیم [[جبرئیل]] هفت سنگریزه به وی پرتاب کرد.<ref>الکافی، ج4، ص191؛ علل الشرائع، ج2، ص401</ref> بنابر روایاتی دیگر در منابع [[شیعه]]<ref>تفسیر قمی، ج2، ص224؛ الکافی، ج4، ص207-208. </ref>  و [[سنی]]<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص176؛ تاریخ مدینة دمشق، ج6، ص206؛ اثارة الترغیب، ج1، ص101</ref>  شیطان در این سه محل بر [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]] که قصد قربانی کردن فرزندش را داشت ظاهر شد و ابراهیم(ع)، با پرتاب سنگریزه بر ابلیس، او را فراری داد.<ref>سیره ابن اسحاق، ص99؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص285</ref>   


گزارش‌هاي مربوط به رمي ابليس توسط حضرت آدم و حضرت ابراهيم(ع) فاقد هرگونه اطلاعي در مورد قرار دادن علامت يا نشاني در مکان‌هاي مشخص شده براي رمي است؛ به احتمال، محل دقيق اين جمره‌ها در طول ساليان مختلف، نسل به نسل و به صورت شفاهي منتقل شده است.<ref>تاريخ الجمرات، ص3؛ التاريخ القويم، ج5، ص294</ref>  
گزارش‌های مربوط به رمی ابلیس توسط حضرت آدم و حضرت ابراهیم(ع) فاقد هرگونه اطلاعی در مورد قرار دادن علامت یا نشانی در مکان‌های مشخص شده برای رمی است؛ به احتمال، محل دقیق این جمره‌ها در طول سالیان مختلف، نسل به نسل و به صورت شفاهی منتقل شده است.<ref>تاریخ الجمرات، ص3؛ التاریخ القویم، ج5، ص294</ref>  


===نخستین گزارش‌ها از شکل ظاهری جمرات===
===نخستین گزارش‌ها از شکل ظاهری جمرات===
اولين گزارشي که به شکل ظاهري جمرات پرداخته، مربوط به زمان سلطه [[عمرو بن لحي خزاعي]] بر مکه است. وي که به ترويج بت‌پرستي در [[جزيرة‌العرب]] و ايجاد انحراف در آيين ابراهيمي مشهور است،<ref>الاصنام، ص8؛ السيرة النبويه، ج1، ص76؛ مروج الذهب، ج2، ص29</ref> سه بت‌ بر جمرات سه‌گانه، به ترتيب بزرگي آن‌ها، قرار داد و از این رو جمره‌هاي ياد شده به کبري، وسطي و صغري مشهور شد. بر اساس اين گزارش، او سنت رمي جمرات ابراهيمي را به نوعي نيايش و احترام نسبت به بت‌ها، با ابراز احترام به هرکدام از آن‌ها، هنگام رمي شدن، تبديل کرد.<ref>اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص306؛ اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص176؛ مرآة الحرمين، ج1، ص330. </ref>
اولین گزارشی که به شکل ظاهری جمرات پرداخته، مربوط به زمان سلطه [[عمرو بن لحی خزاعی|عمرو بن لُحَی خزاعی]] بر مکه است. منابع تاریخی رواج بت‌پرستی در حجاز را به او نسبت داده‌اند.<ref>الاصنام، ص8؛ السیرة النبویه، ج1، ص76؛ مروج الذهب، ج2، ص29</ref> او سه بت بر جمرات سه‌گانه، به ترتیب بزرگی آن‌ها، قرار داد و جمره‌های یاد شده به کبری، وسطی و صغری مشهور شد. بدین ترتیب رمی جمرات ابراهیمی با نیایش و احترام نسبت به بت‌ها آمیخته‌ شد.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص306؛ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص176؛ مرآة الحرمین، ج1، ص330. </ref>


به گواهي بيتي از قصيده لاميه ابوطالب، در زمان پيامبر اکرم(ص) نيز شکل ظاهري جمرات، به همان‌گونه دوره عمرو بن لحي و با قرار داشتن بتي روي هر جمره حفظ شده است.البته در اين بيت، خود بت، جمره خوانده شده است.<ref>السيرة النبويه، ج1، ص274؛ البداية و النهايه، ج3، ص54. </ref> به احتمال، تغيير بعدي جمرات پس از فتح مکه، در سال هشتم هجري، انجام شده باشد؛ زيرا به فرمان پيامبر(ص) تمام بت‌هاي اطراف مکه شکسته شد و از بين رفت.<ref>التنبيه و الاشراف، ص242؛ اتحاف الوري، ج1، ص519. </ref>  شايد بت‌هاي منصوب روي جمرات نيز مشمول اين فرمان شده باشند.<ref>تاريخ الجمرات، ص9.</ref>  هرچند به صراحت از اين مطلب ياد نشده و احتمال مي‌رود به خاطر مفهوم اهانت‌آميز رمي، اين بت‌ها در اين محل، حفظ شده باشند.
به گواهی بیتی از قصیده لامیه ابوطالب، در زمان پیامبر اکرم(ص) نیز بتی روی هر جمره قرار داشت. البته در این بیت، خود بت، جمره خوانده شده است.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص274؛ البدایة و النهایه، ج3، ص54. </ref> با فتح مکه، در سال هشتم هجری، به فرمان پیامبر(ص) تمام بت‌های اطراف مکه شکسته شد و از بین رفت.<ref>التنبیه و الاشراف، ص242؛ اتحاف الوری، ج1، ص519. </ref>  شاید بت‌های روی جمرات نیز مشمول این فرمان شده باشند.<ref>تاریخ الجمرات، ص9.</ref>   


گزارش‌های قدیمی بر بسته بودن شمال شرق جمره عقبه، به خاطر قرار گرفتن جمره در کنار کوه در مسير جمرات، دلالت مي‌کنند.<ref>اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص246. </ref>  شايد به همين سبب است که توقف کنار اين جمره که در مسير حرکت حجاج بوده، بر خلاف جمرات ديگر، مستحب نيست.<ref>المقنعه، ص422؛ تاريخ الجمرات، ص16. </ref>
گزارش‌های قدیمی بر بسته بودن شمال شرق جمره عقبه، به خاطر قرار گرفتن جمره در کنار کوه در مسیر جمرات، دلالت می‌کنند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص246. </ref>  شاید به همین سبب است که توقف کنار این جمره که در مسیر حرکت حجاج بوده، بر خلاف جمرات دیگر، مستحب نیست.<ref>المقنعه، ص422؛ تاریخ الجمرات، ص16. </ref>گزارش‌های مربوط به حج‌گزاری در قرن اول، از وجود بقایای دیواری از دوره‌های قبلی کنار جمره عقبه، حکایت می‌کند که عده‌ای، از جمله خلیفه دوم، از بالای آن جمره عقبه را رمی می‌کردند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص297</ref>  ساخت این دیوار را می‌توان برای ممانعت از ریزش سنگ‌های کوه مجاور این جمره روی حجاج دانست که در ایام حج، جمعیت زیادی برای رمی، از آن بالا می‌رفتند.<ref>تاریخ الجمرات، ص18</ref>  در برابر این عده، گروهی دیگر مانند [[عبدالله بن مسعود]]، چنان‌که پیامبر اکرم(ص) انجام داده بود، از درون دره منا، جمرات را رمی می‌کردند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص288. </ref> در این دوره درختی در کنار جمره قرار داشت که در عهد جاهلیت پرستش می‌شد و بعدها قطع شد.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص254؛ تاریخ الجمرات، ص18</ref>
===بازسازی و توسعه جمرات===
'''سده سوم:''' در سال 241ق. جاری شدن سیلی شدید، جمره را از جا کند. پس از این حادثه، [[متوکل عباسی]] (حک:232-247ق.)، اسحاق بن سلمه (از استادکاران ماهر در بازسازی و ساخت و ساز) را مأمور ترمیم جمرات کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص299-300. </ref>  اسحاق، علاوه بر بازگرداندن جمره به مکان سابق، با ساختن دیواری پشت جمره عقبه، برای ممانعت از صعود حجاج بر کوه مجاور و رمی از فراز آن، مسجدی کنار دیوار ساخت. وی در این بازسازی، نشانه‌هایی بالای هرکدام از جمرات با سنگ ساخت تا مانع جابه‌جایی و تکرار حوادثی از این دست باشد. این نشانه‌ها، با آهک و گچ، سفید شده بودند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص280؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص302-303. </ref>  ظاهراً در این تاریخ بود که جمرات شکلی را شبیه جمرات دوره عثمانی که به صورت ستون‌هایی سنگی، با روکشی از گچ و آهک بود، به خود گرفت.


گزارش‌هاي مربوط به حج‌گزاري در قرن اول، از وجود بقاياي ديواري از دوره‌هاي قبلي کنار جمره عقبه، حکايت مي‌کند که عده‌اي، از جمله خليفه دوم، از بالاي آن جمره عقبه را رمي مي‌کردند.<ref>اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص297</ref>  ساخت اين ديوار را مي‌توان براي ممانعت از ريزش سنگ‌هاي کوه مجاور اين جمره روي حجاج دانست که در ايام حج، جمعيت زيادي براي رمي، از آن بالا مي‌رفتند.<ref>تاريخ الجمرات، ص18</ref>  در برابر اين عده، گروهي ديگر مانند [[عبدالله بن مسعود]]، چنان‌که پيامبر اکرم(ص) انجام داده بود، از درون دره منا، جمرات را رمي مي‌کردند.<ref>اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص288. </ref> در این دوره درختي در کنار جمره قرار داشت که در عهد جاهليت پرستش مي‌شد و بعدها قطع شد.<ref>اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص254؛ تاريخ الجمرات، ص18</ref>  
'''سده ششم:''' اولین گزارشی که به روشنی از این شکل جمرات سخن گفته، گزارش ابن جبیر است. وی که در سال 579ق. به حج آمده، ضمن یاد کردن از ستون‌های جمرات، که مانند انصاب حرم (ستون‌های نشان حرم مکی) است، جمره عقبه را بر بالای تلی از سنگریزه‌های پرتاب شده، وصف کرده است.<ref>رحلة ابن جبیر، ص121؛ موسوعة مرآة الحرمین، ج1، ص139-140. </ref> ذکر نشانه‌ها و ستون‌های جمرات، در بیشتر منابع، بعد از این دوره یافت می‌شود.<ref>مراصد الاطلاع، ج3، ص1313</ref>  


===بازسازي و توسعه جمرات===
'''سده یازدهم:''' در سال 1073ق.، در زمان شریف زید بن محسن، امیر وقت مکه در دوره [[عثمانی]] (حک: 1041-1077ق.)، سر ستون‌های جمرات، با سنگ مرمر، بازسازی شد.<ref>تحصیل المرام، ج1، ص409. </ref>  گزارش دیگری در مورد تعمیر یا بازسازی ستون‌های جمرات در دست نیست.
'''سده سوم:''' در سال 241ق. جاری شدن سيلي شديد، جمره را از جا کند. پس از اين حادثه، [[متوکل عباسي]] (حک:232-247ق.)، اسحاق بن سلمه (از استادکاران ماهر در بازسازي و ساخت و ساز) را مأمور ترميم جمرات کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقي، ج1، ص299-300. </ref>  اسحاق، علاوه بر بازگرداندن جمره به مکان سابق، با ساختن ديواري پشت جمره عقبه، براي ممانعت از صعود حجاج بر کوه مجاور و رمي از فراز آن، مسجدي کنار ديوار ساخت. وي در اين بازسازي، نشانه‌هايي بالاي هرکدام از جمرات با سنگ ساخت تا مانع جابه‌جايي و تکرار حوادثي از اين دست باشد. اين نشانه‌ها، با آهک و گچ، سفيد شده بودند.<ref>اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص280؛ اخبار مکه، الازرقي، ج1، ص302-303. </ref>  ظاهراً در اين تاريخ بود که جمرات شکلي را شبيه جمرات دوره عثماني که به صورت ستون‌هايي سنگي، با روکشي از گچ و آهک بود، به خود گرفت.
[[پرونده:پل جمرات.jpg|350px|بندانگشتی|پل جمرات، بنای قبلی جمرات تا سال 2006]]
'''سده سیزدهم:''' تغییر بعدی در شکل ظاهری جمرات، در سال 1291ق. اتفاق افتاد. در این سال، با موافقت علمای حرمین، برای جلوگیری از ازدحام جمعیت در مقابل جمره عقبه، حفاظی فلزی قرار داده شد.<ref>تاریخ الجمرات، ص49. </ref> اما با نظر برخی از علما، این حفاظ فلزی، برداشته شد. به عقیده آنان، این حفاظ باعث می‌شد تا بسیاری از حج‌گزاران، به جای رمی ستونی که خود جمرات خوانده می‌شود، تمام قسمتی را که داخل حفاظ فلزی بود، جمرات دانسته و با اکتفا به رمی آن، ستون‌ها را رمی نکنند. در سال 1292ق.، به جای حفاظ فلزی، حوضچه‌های بزرگی پیرامون ستون‌های جمرات ساخته شد. در مرحله بعدی، این حوضچه‌های بزرگ نیز کوچک شد و به شعاع 5/1 متر از ستون جمرات، از هر سو، رسید. پیرامون جمره عقبه که قسمت شمال شرقی آن به کوه متصل بود، یک حوض نیم‌دایره ساخته شد.<ref>تاریخ الجمرات، ص49؛ تاریخ مکة المکرمه، ص111؛ النوازل فی الحج، ص555</ref> از این تاریخ به بعد، در متون سفرنامه‌ها، به خطا، به مجموعه ستون و حوضچه، جمرات گفته شده است.<ref>تاریخ الجمرات، ص51.</ref>   


'''سده ششم:''' اولين گزارشي که به روشني از اين شکل جمرات سخن گفته، گزارش ابن جبير است. وي که در سال 579ق. به حج آمده، ضمن ياد کردن از ستون‌هاي جمرات، که مانند انصاب حرم (ستون‌هاي نشان حرم مکي) است، جمره عقبه را بر بالاي تلي از سنگريزه‌هاي پرتاب شده، وصف کرده است.<ref>رحلة ابن جبير، ص121؛ موسوعة مرآة الحرمين، ج1، ص139-140. </ref> ذکر نشانه‌ها و ستون‌هاي جمرات، در بيشتر منابع، بعد از اين دوره يافت مي‌شود.<ref>مراصد الاطلاع، ج3، ص1313</ref>  
'''دوره معاصر:''' در دوره معاصر با افزایش روزافزون تعداد حجاج، [[کوه قابل]] که پشت جمره عقبه قرار داشت و راه منا را تنگ می‌کرد، در جمادی‌الاولی سال 1373ق. تخریب شد. در سال 1383ق. راه میان جمره‌های کبری و وسطی توسعه یافت و عرض آن به هزار متر رسید؛ بدون این‌که تغییری در اندازه و ارتفاع ستون‌ها پدید آید.<ref>التاریخ القویم، ج5، ص294، 297. </ref>
در سال 1395ق. (1975م.) فضای پیرامون جمرات توسعه یافت و بالای هر سه جمره پلی ساخته شد تا حجاج بتوانند از فراز این پل، ستون‌های جمرات را، که بلندتر شده بود، رمی کنند. در این بازسازی دیوار پشتی جمره عقبه تا طبقه دوم ارتفاع یافت. حوضچه‌ها نیز در طبقه بالا، به قطر 12 تا 15 متر، توسعه یافتند. طبقه دوم جمرات، که در آغاز به عرض 40 متر بود، به 80 متر رسید. این پل حدود 25 سال مورد استفاده بود.<ref>بناء جسر علوی للجمرات «سایت»؛ تاریخ مکة المکرمه، ص112؛ اعمال ندوه، ج2، ص196</ref>


'''سده یازدهم:''' در سال 1073ق.، در زمان شريف زيد بن محسن، امير وقت مکه در دوره [[عثماني]] (حک: 1041-1077ق.)، سر ستون‌هاي جمرات، با سنگ مرمر، بازسازي شد.<ref>تحصيل المرام، ج1، ص409. </ref> گزارش ديگري در مورد تعمير يا بازسازي ستون‌هاي جمرات در دست نيست.
==بنای جدید جمرات==
[[پرونده:بنای فعلی جمرات.jpeg|350px|بندانگشتی|بنای فعلی جمرات]]
در تاریخ 12 ذی‌حجه سال 1426 قمری و پس از حادثه هولناک کشته و زخمی شدن تعداد زیادی از حجاج، پیشنهادی از جانب «هیأت کبار العلماء» سعودی برای توسعه جمرات ارائه شد و  طرح توسعه جدید جمرات، شکل گرفت. این طرح بر مبنای تقسیمِ جمعیتِ متمرکزِ حجاجی که برای رمی به جمرات می‌آمدند به گروه‌های کوچک‌تری که قابل کنترل و بدون ازدحام بودند، طراحی شد.<ref>بناء جسر علوی للجمرات «سایت»؛ مشروع الجسر الجمرات، وزارة الشئون البلدیة و القرویه، تصویری و متنی. </ref>


'''سده سیزدهم:''' تغيير بعدي در شکل ظاهري جمرات، در سال 1291ق. اتفاق افتاد. در اين سال، با موافقت علماي حرمين، براي جلوگيري از ازدحام جمعيت در مقابل جمره عقبه، حفاظي فلزي قرار داده شد. <ref>تاريخ الجمرات، ص49. </ref> اما با نظر برخي از علما، اين حفاظ فلزي، برداشته شد. به عقيده آنان، اين حفاظ باعث مي‌شد تا بسياري از حج‌گزاران، به جاي رمي ستوني که خود جمرات خوانده مي‌شود، تمام قسمتي را که داخل حفاظ فلزي بود، جمرات دانسته و با اکتفا به رمي آن، ستون‌ها را رمي نکنند. در سال 1292ق.، به جاي حفاظ فلزي، حوضچه‌هاي بزرگي پيرامون ستون‌هاي جمرات ساخته شد. در مرحله بعدي، اين حوضچه‌هاي بزرگ نيز کوچک شد و به شعاع 5/1 متر از ستون جمرات، از هر سو، رسيد. پيرامون جمره عقبه که قسمت شمال شرقي آن به کوه متصل بود، يک حوض نيم‌دايره ساخته شد. <ref>تاريخ الجمرات، ص49؛ تاريخ مکة المکرمه، ص111؛ النوازل في الحج، ص555</ref> از اين تاريخ به بعد، در متون سفرنامه‌ها، به خطا، به مجموعه ستون و حوضچه، جمرات گفته شده است.<ref>تاريخ الجمرات، ص51.</ref> (تصویر
عملیات اجرایی این توسعه، در سال 2006م.، با تخریب ساختمان قبلی جمرات و تراشیدن کوه‌های مجاور آن شروع شد و در سال 2012م. با هزینه 4/1 میلیون دلار، با به کارگیری یازده هزار نیروی فنی و تجهیزات بسیار، به پایان رسید.   
شماره 7)


==تغییرات دوره معاصر==
ساختمان جدید، به طول 950 و عرض 80 متر در 5 طبقه، ساخته شد که قابلیت اضافه شدن 7 طبقه دیگر روی آن، برای ظرفیت پنج میلیون نفر را در آینده داراست. فاصله هرکدام از طبقات، 12 متر است و 12 ورودی و خروجی در جهت‌های چهارگانه دارد. ستون‌های جمرات، در این بازسازی، به شکل استوانه‌هایی توخالی و بیضی‌شکل، به طول 40 متر، در وسط حوضچه‌هایی بیضی‌شکل ساخته شد. این حوضچه‌ها مجهز به سیستم مکش خودکار ریگ‌ها برای تخلیه است. سنگ‌های رمی شده در طبقات بالا، به سمت طبقه زیرزمین هدایت می‌شوند و پس از آن همراه با سنگ‌های طبقه زیرزمین به سمت طبقه پایین‌تر از زیرزمین که انبار سنگ‌های رمی به شمار می‌رود، سرازیر و در آن‌جا جمع می‌شوند؛ سنگ‌های جمع‌شده در پایین جمرات، با نوارهای غلطان، به بالا هدایت می‌شود و با ماشین‌های باری، تخلیه و به خارج منتقل می‌شوند.<ref>حج 30، ص206.</ref> بنا به گزارشی که از این محل منتشر شد، وزن این سنگریزه‌ها، در هر موسم، به 1000 تن می‌رسد و این تأسیسات، در پانزده متر، زیر حوضچه‌های جمرات قرار دارد.<ref>قبو جسر الجمرات؛ این تذهب حصی الجمرات شبکه you tube «گزارش شبکه العربیه». </ref>  
در دوره معاصر با افزايش روزافزون تعداد حجاج، [[کوه قابل]] که پشت جمره عقبه قرار داشت و راه منا را تنگ مي‌کرد، در جمادي‌الاولي سال 1373ق. تخريب شد. در سال 1383ق. راه ميان جمره‌هاي کبري و وسطي توسعه يافت و عرض آن به هزار متر رسيد؛ بدون اين‌که تغييري در اندازه و ارتفاع ستون‌ها پديد آيد.<ref>التاريخ القويم، ج5، ص294، 297. </ref>
در سال 1395ق. (1975م.) فضاي پيرامون جمرات توسعه يافت و بالاي هر سه جمره پلي ساخته شد تا حجاج بتوانند از فراز اين پل، ستون‌هاي جمرات را، که بلندتر شده بود، رمي کنند. در اين بازسازي ديوار پشتي جمره عقبه تا طبقه دوم ارتفاع يافت. حوضچه‌ها نيز در طبقه بالا، به قطر 12 تا 15 متر، توسعه يافتند. طبقه دوم جمرات، که در آغاز به عرض 40 متر بود، به 80 متر رسيد. اين پل حدود 25 سال مورد استفاده بود.<ref>بناء جسر علوي للجمرات «سايت»؛ تاريخ مکة المکرمه، ص112؛ اعمال ندوه، ج2، ص196</ref>  


در تاريخ 12 ذي‌حجه سال 1426ق.، و پس از حادثه هولناک کشته و زخمي شدن تعداد زيادي از حجاج، پيشنهادي از جانب «هيأت کبار العلماء» سعودي براي توسعه جمرات ارائه شد و طرح توسعه جديد جمرات، شکل گرفت. اين طرح بر مبناي تقسيمِ جمعيتِ متمرکزِ حجاجي که براي رمي به جمرات مي‌آمدند به گروه‌هاي کوچک‌تري که قابل کنترل و بدون ازدحام بودند، طراحي شد.<ref>بناء جسر علوي للجمرات «سايت»؛ مشروع الجسر الجمرات، وزارة الشئون البلدية و القرويه، تصويري و متني. </ref> 
برای تقسیم جمعیت رمی کننده، هر کدام از خیابان‌های اصلی پیرامون ساختمان جمرات، به وسیله راهی به یکی از مدخل‌های ورودی ساختمان، در طبقات مختلف، متصل شد و دستگاه تهویه هوای پیشرفته‌ای در آن‌ها قرار داده شد. همچنین برای حفظ امنیت و کنترل جمعیت، سیستم تصویربرداری مداربسته متصل به اتاق کنترل مرکزی و نیز سیستم پیشرفته امداد و نجات، در نقاط مختلف این ساختمان، طراحی شد. مکان‌هایی نیز برای خدمات رفاهی، چون تغذیه، سرویس‌های بهداشتی، آرایشگاه (برای تراشیدن سر پس از رمی) و مرکز خدمات پزشکی، تدارک دیده شد.


عمليات اجرايي اين توسعه، در سال 2006م.، با تخريب ساختمان قبلي جمرات و تراشيدن کوه‌هاي مجاور آن شروع شد و در سال 2012م. با هزينه 4/1 ميليون دلار، با به کارگيري يازده هزار نيروي فني و تجهيزات بسيار، به پايان رسيد. 
این طراحی، حائز جایزه بهترین طراحی از فدراسیون جهانی راه (International road federation award) و جایزه بهترین طرح خدمت‌رسانی به حجاج، در مکه مکرمه، در سال 2008م. شد.<ref>مصاحبه مؤلف با سید عبدالفتاح نواب و برخی از پاسخگویان به استفتاء در دفتر مقام معظم رهبری در قم، مناسک حج، ص471</ref>


=== ساختمان جدید ===
==مصداق جمره از نظر فقهی==
ساختمان جديد، به طول 950 و عرض 80 متر در 5 طبقه، ساخته شد که قابليت اضافه شدن 7 طبقه ديگر روي آن، براي ظرفيت پنج ميليون نفر را در آينده داراست. فاصله هرکدام از طبقات، 12 متر است و 12 ورودي و خروجي در جهت‌هاي چهارگانه دارد. ستون‌هاي جمرات، در اين بازسازي، به شکل استوانه‌هايي توخالي و بيضي‌شکل، به طول 40 متر، در وسط حوضچه‌هايي بيضي‌شکل ساخته شد. اين حوضچه‌ها مجهز به سيستم مکش خودکار ريگ‌ها براي تخليه است. سنگ‌هاي رمي شده در طبقات بالا، به سمت طبقه زيرزمين هدايت مي‏شوند و پس از آن همراه با سنگ‌هاي طبقه زيرزمين به سمت طبقه پايين‏تر از زيرزمين که انبار سنگ‌هاي رمي به شمار مي‏رود، سرازير و در آن‌جا جمع مي‏شوند؛ سنگ‌هاي جمع‌شده در پايين جمرات، با نوارهاي غلطان، به بالا هدايت مي‏شود و با ماشين‏‌هاي باري، تخليه و به خارج منتقل می‌شوند.<ref>حج 30، ص206.</ref>  بنا به گزارشي که از اين محل منتشر شد، وزن اين سنگريزه‌ها، در هر موسم، به 1000 تن مي‌رسد و اين تأسيسات، در پانزده متر، زير حوضچه‌هاي جمرات قرار دارد.<ref>قبو جسر الجمرات؛ اين تذهب حصي الجمرات شبکه you tube «گزارش شبکه العربيه». </ref>  
بسیاری از فقهای اهل سنت و برخی از فقیهان شیعه، جمره را خود زمینی می‌دانند که ستون‌ها به عنوان نشانه در آن ساخته شد و پیرامون هرکدام، حوضچه‌ای قرار داشت.<ref>الدروس الشرعیه، ج1، ص428؛ رمی جمرات در گذشته و حال، ص107؛ الجامع لاحکام الحج و العمره، ص343</ref> برخی دیگر از فقیهان شیعه و سنی، جمره را «مجتمع الحصی» (توده و پشته‌های متراکم از سنگریزه) دانسته‌اند.<ref>الدروس الشرعیه، ج1، ص428؛ المجموع، ج8، ص176؛ کشف القناع، ج2، ص582. </ref>  برخی دیگر، جمره را ستون‌های سابق جمرات (پیش از تخریب آن) دانسته‌اند.<ref>الدروس الشرعیه، ج1، ص428.</ref>  برخی، ستون‌ها به همراه سنگریزه‌های جمع شده پیرامون آن را جمره در زمان پیامبر(ص) می‌دانند.<ref>البحوث العلمیه، ج4، ص127.</ref>


براي تقسيم جمعيت رمي کننده، هر کدام از خيابان‌هاي اصلي پيرامون ساختمان جمرات، به وسيله راهي به يکي از مدخل‌هاي ورودي ساختمان، در طبقات مختلف، متصل شد و دستگاه تهويه هواي پيشرفته‌اي در آن‌ها قرار داده شد. همچنين براي حفظ امنيت و کنترل جمعيت، سيستم تصويربرداري مداربسته متصل به اتاق کنترل مرکزي و نيز سيستم پيشرفته امداد و نجات، در نقاط مختلف اين ساختمان، طراحي شد. مکان‌هايي نيز براي خدمات رفاهي، چون تغذيه، سرويس‌هاي بهداشتي، آرايشگاه (براي تراشيدن سر پس از رمي) و مرکز خدمات پزشکي، تدارک ديده شد.   
به نظر می‌رسد جمره، در زمان پیامبر اکرم(ص)، سنگ نشانی بوده، که به طور طبیعی، امکان جمع‌شدن، توده‌های سنگریزه پیرامون آن را با قابلیت رمی شدن و ایستادن بالای آن را داشت و برای رمی آن دقت چندانی لازم نبود. این احتمال نزدیک به معنای چهارم بود. قراینی وجود دارد که احتمال اخیر را تقویت می‌کند: 1. جمرات در مسیر سیلاب بوده و سیلاب‌های متعددی بر آن می‌گذشته، بنابراین باید از قدیم برای از بین نرفتن جای آن، علامت و نشانه‌های ثابتی تعبیه شده باشد.<ref>تحقیقی دقیق درباره جمرات، ص70-71؛ النوازل فی الحج، ص549. </ref> 2. گزارشِ قرار دادن بت، توسط عمرو بن لحی روی جمرات، بیانگر این است که جمرات چیزی شناخته شده بود که عمرو روی آن‌ها بت‌ها را قرار داد.
3. قصیده حضرت ابوطالب که به شکل ظاهری جمره کبری، اشاره دارد.<ref>الکافی، ج4، ص483؛ تهذیب، ج5، ص266. </ref> 3. تعبیرهای روایات، مانند: «ترمی من قبل وجهها» امر به رمی کردن جمره از روبه‌رو و تعبیر «حصی الجمار»؛ «سنگریزه‌های جمرات»<ref>الکافی، ج4، ص483؛ تهذیب، ج5، ص266. </ref>  که نشان از تفکیک بین جمرات و سنگریزه‌هاست. همچنین دستور رمی کردن از فاصله ده تا پانزده ذراع یا خطوه (حدود 5 تا 7 متری<ref>فقه الرضا، ص225؛ الکافی، ج4، ص479؛ تهذیب، ج5، ص198. </ref> از جمرات) و پرتاب سنگریزه‌ها با سر انگشتان<ref>قرب الاسناد، ص359؛ الکافی، ج4، ص478. </ref> که فقهای شیعه<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص369؛ جواهر الکلام، ج19، ص109، 112؛ جامع المدارک، ج2، ص445. </ref> بر آن فتوا داده‌اند، مؤید این نکته است که جمره، نه زمین است و نه استوانه، اما باید چیزی باشد که روبه‌رو و پشت برای آن معنا داشته، و امکان ایستادن روی آن ممکن باشد.


اين طراحي، حائز جايزه بهترين طراحي از فدراسيون جهاني راه (International road federation award) و جايزه بهترين طرح خدمت‌رساني به حجاج، در مکه مکرمه، در سال 2008م. شد. <ref>مصاحبه مؤلف با سيد عبدالفتاح نواب و برخي از پاسخگويان به استفتاء در دفتر مقام معظم رهبري در قم، مناسک حج، ص471</ref>  
==حوادث جمرات==
اوج ازدحام و شلوغی در جمرات را می‌توان در صبح روز عید قربان و ظهر دوازدهم ذی‌حجه دانست که اکثر حجاج، برای رمی جمرات، شتاب دارند.<ref>اعمال ندوه، ج2، ص145، 199، 201. </ref>  این ازدحام سبب بروز سانحه‌های مختلفی در طول تاریخ شده است؛ از جمله این حوادث، زخمی شدن عمر بن خطاب در آخرین سال حیاتش (23ق.) در جریان رمی جمره<ref>انساب الاشراف، ج10، ص411؛ الآحاد و المثانی، ج1، ص102؛ المصنّف، ج10، ص402</ref> است. همچنین گزارش‌هایی درباره سوء استفاده از شلوغی جمعیت  و ترور برخی از شخصیت‌ها در منابع تاریخی ثبت شده است.<ref>یتیمة الدهر، ج1، ص467؛ نهایة الارب، ج2، ص77. </ref> قتل عبدالله بن عمر در سال 73،<ref>تاریخ الاسلام، ج5، ص465؛ تاریخ الصغیر، ج1، ص185. </ref> قتل یاسور، امیر مغول، به دستور ابوسعید ایلخان و با همکاری مجد سلامی و امیر مکه، شریف رمیثه، در سال 733ق.<ref>اتحاف الوری، ج3، ص201-202. </ref>  و قتل حسن پاشا، امیر جده و مدینه، در سال 1081 از جمله این موارد است.<ref>تاریخ امراء المدینه، ص352</ref>  


== توصیف جمرات از نظر فقهی ==
پس از ساخت پل اول روی جمرات، حوادث ناشی از ازدحام افزایش یافت. بارها افرادی در اثر فشار به پایین پرتاب شدند و افرادی نیز زیر دست و پا رفته، آسیب می‌دیدند. یک بار نیز بخشی از پل فروریخت و تعدادی کشته شدند. حادثه ای در سال 141۵ قمری به کشته شدن 270 نفر و زخمی شدن 400 نفر انجامید. این حادثه‌ها در سال‌های 1417، 1418 و1421ق. نیز تکرار شد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوه، ج2، ص201-202. </ref>  در سال 1426ق. مطابق با دوشنبه 1382شمسی و تراکم جمعیت باعث زیر دست و پا افتادن تعداد زیادی از حجاج، در اطراف حوض جمره عقبه شد و 251 نفر کشته، و بیش از240 نفر زخمی شدند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص453</ref>
بسياري از فقهاي اهل سنت و برخي از فقيهان شيعه، جمره را خود زميني مي‌دانند که ستون‌ها به عنوان نشانه در آن ساخته شد و پيرامون هرکدام، حوضچه‌اي قرار داشت.<ref>الدروس الشرعيه، ج1، ص428؛ رمي جمرات در گذشته و حال، ص107؛ الجامع لاحکام الحج و العمره، ص343</ref> برخي ديگر از فقيهان شيعه و سني، جمره را «مجتمع الحصي» (توده و پشته‌هاي متراکم از سنگريزه) دانسته‌اند.<ref>الدروس الشرعيه، ج1، ص428؛ المجموع، ج8، ص176؛ کشف القناع، ج2، ص582. </ref>  برخي ديگر، جمره را ستون‌هاي سابق جمرات (پيش از تخريب آن) دانسته‌اند.<ref>الدروس الشرعيه، ج1، ص428.</ref> برخي، ستون‌ها به همراه سنگريزه‌هاي جمع شده پيرامون آن را جمره در زمان پيامبر(ص) مي‌دانند.<ref>البحوث العلميه، ج4، ص127.</ref>


به نظر مي‌رسد جمره، در زمان پيامبر اکرم(ص)، سنگ نشاني بوده، که به طور طبيعي، امکان جمع‌شدن، توده‌هاي سنگريزه پيرامون آن را با قابليت رمي شدن و ايستادن بالاي آن را داشت و براي رمي آن دقت چنداني لازم نبود. اين احتمال نزديک به معناي چهارم بود. قرايني وجود دارد که احتمال اخير را تقويت مي‌کند: 1. جمرات در مسير سيلاب بوده و سيلاب‌هاي متعددي بر آن مي‌گذشته، بنابراين بايد از قديم براي از بين نرفتن جاي آن، علامت و نشانه‌هاي ثابتي تعبيه شده باشد.<ref>تحقيقي دقيق درباره جمرات، ص70-71؛ النوازل في الحج، ص549. </ref> 2. گزارشِ قرار دادن بت، توسط عمرو بن لحي روي جمرات، بيانگر اين است که جمرات چيزي شناخته شده بود که عمرو روي آن‌ها بت‌ها را قرار داد.
==مساجد پیرامون جمرات==
3. قصيده حضرت ابوطالب که به شکل ظاهري جمره کبري، اشاره دارد.<ref>الکافي، ج4، ص483؛ تهذيب، ج5، ص266. </ref> 3. تعبيرهاي روايات، مانند: «ترمي من قبل وجهها» امر به رمي کردن جمره از روبه‌رو و تعبير «حصي الجمار»؛ «سنگريزه‌هاي جمرات»<ref>الکافي، ج4، ص483؛ تهذيب، ج5، ص266. </ref>  که نشان از تفکيک بين جمرات و سنگريزه‌هاست. همچنين دستور رمي کردن از فاصله ده تا پانزده ذراع يا خطوه (حدود 5 تا 7 متري<ref>فقه الرضا، ص225؛ الکافي، ج4، ص479؛ تهذيب، ج5، ص198. </ref> از جمرات) و پرتاب سنگريزه‌ها با سر انگشتان<ref>قرب الاسناد، ص359؛ الکافي، ج4، ص478. </ref>  که فقهاي شيعه<ref>المبسوط في فقه الاماميه، ج1، ص369؛ جواهر الکلام، ج19، ص109، 112؛ جامع المدارک، ج2، ص445. </ref> بر آن فتوا داده‌اند، مؤيد اين نکته است که جمره، نه زمين است و نه استوانه، اما بايد چيزي باشد که روبه‌رو و پشت براي آن معنا داشته، و امکان ايستادن روي آن ممکن باشد.
مساجد متعددی نزدیک جمرات وجود داشت که از جمله آن‌ها می‌توان به [[مسجد النحر]]، که بین جمره اولی و وسطی در 300 متری شمالی جمره عقبه قرار داشت، اشاره کرد. برخی آن را همان [[مسجد کبش]] دانسته‌اند.<ref>الجامع اللطیف، ص291؛ مرآة الحرمین، ج1، ص326؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص178. </ref> ساخت مسجد به لبابه، دختر علی بن عبدالله عباسی، نسبت داده شده است.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص175. </ref>  این مسجد تا سال 1365ق. پابرجا بود.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص177. </ref>  


== حوادث جمرات ==
از دیگر مساجد این منطقه، [[مسجد کوثر]]، محل نزول سوره کوثر بر پیامبر(ص) بوده است.<ref>الرحلة المعینیه، ص145؛ مرآة الحرمین، ج1، ص322؛ التاریخ القویم، ج5، ص288. </ref>  [[مسجد البیعه]]، از دیگر مسجدهای این منطقه، که در کنار جمره عقبه جهت یادبود بیعت پیامبر(ع) با انصار است، به دستور [[منصور عباسی]] (حک:136-158ق.)، ساخته شد. این مسجد، اکنون، تنها ساختمان موجود در میدانگاه کنار جمرات است و دو کتیبه، مربوط به سال‌های 144ق. در دوره حکومت منصور
اوج ازدحام و شلوغي در جمرات را مي‌توان در صبح روز عيد قربان و ظهر دوازدهم ذي‌حجه دانست که اکثر حجاج، براي رمي جمرات، شتاب دارند.<ref>اعمال ندوه، ج2، ص145، 199، 201. </ref>  اين ازدحام سبب بروز سانحه‌هاي مختلفي در طول تاريخ شده است؛ از جمله اين حوادث، زخمي شدن عمر بن خطاب در آخرين سال حياتش (23ق.)  
و 629ق. در دوره مستنصر، بر دیوارهای آن نصب شده است.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص180؛ تاریخ مکة المشرفه، ج1، ص181؛ التاریخ القویم، ج5، ص310-311. </ref>منزلگاه‌ها و محل برپایی خیام بنی‌هاشم، از پیش از اسلام تا زمان [[امام سجاد(ع)]]، نزدیک مسجد (احتمالاً مسجد النحر)، در مجاورت جمره وسطی، در منا قرار داشت که از آن استفاده می‌کردند. در زمان امام سجاد(ع)، به سبب مشکلی نامشخص که میان بنی‌هاشم و بنی‌امیه در اینجا پیش آمد، بنی‌هاشم مکانشان را تغییر دادند.<ref>الکافی، ج4، ص209، 486. </ref>  بنا به گزارش‌هایی، در همین مکان، مادر مکرمه حضرت رسول(ع) به آن جناب، باردار شد.<ref>الکافی، ج4، ص209؛ البدایة و النهایه، ج2، ص261؛ عیون الاثر، ج1، ص33. </ref>
در جريان رمي جمره<ref>انساب الاشراف، ج10، ص411؛ الآحاد و المثاني، ج1، ص102؛ المصنّف، ج10، ص402</ref> ، سوء استفاده مفسده‌جويان از شلوغي جمعيت  و ترور برخي از شخصيت‌هاست؛<ref>يتيمة الدهر، ج1، ص467؛ نهاية الارب، ج2، ص77. </ref> از جمله ترورهاي رخ داده در اين محل، ترور عبدالله بن عمر
در سال 73ق. ،<ref>تاريخ الاسلام، ج5، ص465؛ تاريخ الصغير، ج1، ص185. </ref> ترور ياسور، امير مغول، به دستور ابوسعيد ايلخان و با همکاري مجد سلامي و امير مکه، شريف رميثه، در سال 733ق.<ref>اتحاف الوري، ج3، ص201-202. </ref>  و ترور حسن پاشا، امير جده و مدينه، در سال 1081ق.  است.<ref>تاريخ امراء المدينه، ص352</ref>  


پس از ساخت پل اول روي جمرات، حوادث ناشي از ازدحام افزايش يافت. بارها افرادي در اثر فشار به پايين پرتاب شدند و افرادي نيز زير دست و پا رفته، آسيب مي‌ديدند. يک بار نيز بخشي از پل فروريخت و تعدادي کشته شدند. از پرقرباني‌ترين اين سانحه‌ها، حادثه 1415ق. بود که به کشته شدن 270 نفر و زخمي شدن 400 نفر انجاميد. اين حادثه‌ها در سال‌هاي 1417، 1418 و1421ق. نيز تکرار شد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوه، ج2، ص201-202. </ref>  آخرين حادثه در صبح روز عيد قربان، سال 1426ق. مطابق با دوشنبه 1382ش.، رخ داد و تراکم جمعيت باعث زير دست و پا افتادن تعداد زيادي از حجاج، در اطراف حوض جمره عقبه، شد و 251 نفر کشته، و بيش از240 نفر زخمي شدند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص453</ref>
==پانویس==
 
== مساجد پيرامون جمرات ==
مساجد متعددي نزديک جمرات وجود داشت که از جمله آن‌ها مي‌توان به [[مسجد النحر]]، که بين جمره اولي و وسطي در 300 متري شمالي جمره عقبه قرار داشت، اشاره کرد. برخي آن را همان [[مسجد کبش]] دانسته‌اند.<ref>الجامع اللطيف، ص291؛ مرآة الحرمين، ج1، ص326؛ آثار اسلامي مکه و مدينه، ص178. </ref>  ساخت مسجد به لبابه، دختر علي بن عبدالله عباسي، نسبت داده شده است.<ref>اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص175. </ref>  اين مسجد تا سال 1365ق. پابرجا بود.<ref>آثار اسلامي مکه و مدينه، ص177. </ref>
 
از ديگر مساجد اين منطقه، [[مسجد کوثر]]، محل نزول سوره کوثر بر پيامبر(ص) بوده است.<ref>الرحلة المعينيه، ص145؛ مرآة الحرمين، ج1، ص322؛ التاريخ القويم، ج5، ص288. </ref>  [[مسجد البيعه]]، از ديگر مسجدهاي اين منطقه، که در کنار جمره عقبه جهت يادبود بيعت پيامبر(ع) با انصار است، به دستور [[منصور عباسي]] (حک:136-158ق.)، ساخته شد. اين مسجد، اکنون، تنها ساختمان موجود در ميدانگاه کنار جمرات است و دو کتيبه، مربوط به سال‌هاي 144ق. در دوره حکومت منصور
و 629ق. در دوره مستنصر، بر ديوارهاي آن نصب شده است.<ref>اتحاف الوري، ج2، ص180؛ تاريخ مکة المشرفه، ج1، ص181؛ التاريخ القويم، ج5، ص310-311. </ref>منزلگاه‌ها و محل برپايي خيام بني‌هاشم، از پيش از اسلام تا زمان [[امام سجاد(ع)]]، نزديک مسجد (احتمالاً مسجد النحر)، در مجاورت جمره وسطي، در منا قرار داشت که از آن استفاده مي‌کردند. در زمان امام سجاد(ع)، به سبب مشکلي نامشخص که ميان بني‌هاشم و بني‌اميه در اينجا پيش آمد، بني‌هاشم مکانشان را تغيير دادند.<ref>الکافي، ج4، ص209، 486. </ref>  بنا به گزارش‌هايي، در همين مکان، مادر مکرمه حضرت رسول(ع) به آن جناب، باردار شد.<ref>الکافي، ج4، ص209؛ البداية و النهايه، ج2، ص261؛ عيون الاثر، ج1، ص33. </ref>
 
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
== منابع ==
==منابع==
{{منابع}}
{{منابع}}
{{دانشنامه
{{دانشنامه
خط ۸۵: خط ۸۱:
  | نویسنده = ابوالفضل ربانی
  | نویسنده = ابوالفضل ربانی
}}
}}
* آثار اسلامي مکه و مدينه: رسول جعفريان، تهران، مشعر، 1386ش؛   
* '''آثار اسلامی مکه و مدینه''': رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1386ش؛   
* اتحاف الوري: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به کوشش عبدالکريم، مکه، جامعة ام القري، 1408ق؛   
* '''اتحاف الوری''': عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، 1408ق؛   
* اثارة الترغيب و التشويق الي المساجد الثلاثة و البيت العتيق: محمد بن اسحاق الخوارزمي (م.827ق.)، به کوشش محمدحسين الذهبي، مکه، مکتبه نزار مصطفي الباز، 1418ق؛   
* '''اثارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثة و البیت العتیق''': محمد بن اسحاق الخوارزمی (م.827ق.)، به کوشش محمدحسین الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، 1418ق؛   
* الاحاد و المثاني: ابن ابي‌عاصم ضحاک (م.287ق.)، تحقيق باسم فيصل احمد الجوابره، رياض، دار الدرايه، 1411ق؛   
* '''الاحاد و المثانی''': ابن ابی‌عاصم ضحاک (م.287ق.)، تحقیق باسم فیصل احمد الجوابره، ریاض، دار الدرایه، 1411ق؛   
* اخبار مکة في قديم الدهر و حديثه: محمد بن اسحاق الفاکهي (م.275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛  
* '''اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه''': محمد بن اسحاق الفاکهی (م.275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛  
* اخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقي (م.248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، 1415ق؛   
* '''اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار''': محمد بن عبدالله الازرقی (م.248ق.)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، 1415ق؛   
* اصناف در عصر عباسي: صباح ابراهيم سعيد الشيخلي، ترجمه عالم زاده، تهران، دانشگاه، 1362ش؛   
* '''اصناف در عصر عباسی''': صباح ابراهیم سعید الشیخلی، ترجمه عالم زاده، تهران، دانشگاه، 1362ش؛   
* اعمال ندوة مشکلة الزحام في الحج و حلولها الشرعيه: المجمع الفقهي الاسلامي؛مکة المکرمه، 1422ق؛   
* اعمال ندوة مشکلة الزحام فی الحج و حلولها الشرعیه: المجمع الفقهی الاسلامی؛مکة المکرمه، 1422ق؛   
* انساب الاشراف: احمد بن يحيي البلاذري (م.279ق.)، تحقيق سهيل صادق زکار و رياض زرکلي، بيروت، دار الفکر، 1417ق؛   
* '''انساب الاشراف''': احمد بن یحیی البلاذری (م.279ق.)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق؛   
* با کاروان صفا در سال 82: رسول جعفريان، تهران، مشعر، 1383ش؛   
* '''با کاروان صفا در سال 82''': رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1383ش؛   
* البحوث العلميه: هيئة کبار العلماء، الرئاسه العامه للبحوث العلميه والاقتاء، 1421ق؛   
* '''البحوث العلمیه''': هیئة کبار العلماء، الرئاسه العامه للبحوث العلمیه والاقتاء، 1421ق؛   
* البداية و النهاية في التاريخ: اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، بيروت، مکتبة المعارف، 1411ق؛   
* '''البدایة و النهایة فی التاریخ''': اسماعیل بن عمر بن کثیر (700-774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف، 1411ق؛   
* بناء جسر علوي للجمرات: مذکر معالي الشيخ عبدالملک بن دهيش للدراسات الشرعية و التاريخية لمکة المکرمه، www. bin-dehaish. com؛  
* '''بناء جسر علوی للجمرات''': مذکر معالی الشیخ عبدالملک بن دهیش للدراسات الشرعیة و التاریخیة لمکة المکرمه، www. bin-dehaish. com؛  
* تاج العروس من جواهر القاموس: مرتضي الزبيدي (م.1205ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار الفکر، 1414ق؛  
* '''تاج العروس من جواهر القاموس''': مرتضی الزبیدی (م.1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق؛  
* تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام: شمس‌الدين محمد بن احمد الذهبي (م.748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بيروت، دار الکتاب العربي، 1410ق؛  
* '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام''': شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی (م.748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق؛  
* تاريخ الجمرات بوادي مني في مکة المکرمه: طه عبدالقادر، السعوديه، مرکز ابحاث الحج؛   
* '''تاریخ الجمرات بوادی منی فی مکة المکرمه''': طه عبدالقادر، السعودیه، مرکز ابحاث الحج؛   
* التاريخ الصغير: محمد بن اسماعيل البخاري (194-256ق.)، تحقيق محمود ابراهيم زائر، بيروت، دار المعرفه، 1406ق؛   
* '''التاریخ الصغیر''': محمد بن اسماعیل البخاری (194-256ق.)، تحقیق محمود ابراهیم زائر، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛   
* تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوک): محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء التراث العربي؛  
* '''تاریخ الطبری''' (تاریخ الامم و الملوک): محمد بن جریر الطبری (224-310ق.)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛  
* التاريخ القويم: محمد طاهر الکردي، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛   
* '''التاریخ القویم''': محمد طاهر الکردی، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق؛   
* تاريخ اليعقوبي: احمد بن ابي‌يعقوب اليعقوبي (م.292ق.)، بيروت، دار صادر، 1415ق؛   
* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن ابی‌یعقوب الیعقوبی (م.292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق؛   
* تاريخ امراء مکة المکرمه من8-1344ه.: عارف احمد عبدالغني، دمشق، دار کنان، 1417ق؛   
* '''تاریخ امراء مکة المکرمه من8-1344ه.''': عارف احمد عبدالغنی، دمشق، دار کنان، 1417ق؛   
* تاريخ مدينة دمشق: علي بن الحسن بن عساکر (م.571ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار الفکر، 1415ق؛   
* '''تاریخ مدینة دمشق''': علی بن الحسن بن عساکر (م.571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛   
* تاريخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف: محمد بن الضياء (م.854ق.)، به کوشش العدوي، مکه، مکتبة التجارية مصطفي احمد الباز، 1416ق؛   
* '''تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف''': محمد بن الضیاء (م.854ق.)، به کوشش العدوی، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز، 1416ق؛   
* تاريخ مکة المکرمه: محمد الياسي عبدالغني، مدينه، مکتبة ملک فهد، 1422ق؛   
* '''تاریخ مکة المکرمه''': محمد الیاسی عبدالغنی، مدینه، مکتبة ملک فهد، 1422ق؛   
* تحصيل المرام فی اخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مکه و الحرم و ولاتها الفخام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، مکه، مکتبة الاسدي، 1424ق؛   
* '''تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکه و الحرم و ولاتها الفخام''': محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1424ق؛   
* تحقيقي دقيق درباره جمرات و رمي آنها: علي عطائي اصفهاني، قم، امير العلم، 1382ش؛   
* '''تحقیقی دقیق درباره جمرات و رمی آنها''': علی عطائی اصفهانی، قم، امیر العلم، 1382ش؛   
* تفسير القمي: علي بن ابراهيم قمي (م.307ق.)، به کوشش سيد طيب موسوي جزائري، قم، دار الکتاب، 1404ق؛   
* '''تفسیر القمی''': علی بن ابراهیم قمی (م.307ق.)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق؛   
* التنبية و الاشراف: علي بن الحسين المسعودي (م.346ق.)، بيروت، دار الصعب، بی‌تا؛   
* '''التنبیة و الاشراف''': علی بن الحسین المسعودی (م.346ق.)، بیروت، دار الصعب، بی‌تا؛   
* تهذيب الاحکام في شرح المقنعة للشيخ المفيد: محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش سيد حسن موسوي خرسان و علي آخوندي، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1365ش؛   
* '''تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید''': محمد بن حسن الطوسی (385-460ق.)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش؛   
* الجامع اللطيف في فضل مکة و اهلها و بناء البيت الشريف: محمد بن ظهيره (م.986ق.)، به کوشش علي عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدينيه، 1423ق؛   
* '''الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف''': محمد بن ظهیره (م.986ق.)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1423ق؛   
* جامع المدارک في شرح المختصر النافع: سيد احمد الخوانساري (م.1405ق.)، به کوشش غفاري، تهران، مکتبة الصدوق، 1405ق؛   
* '''جامع المدارک فی شرح المختصر النافع''': سید احمد الخوانساری (م.1405ق.)، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1405ق؛   
* الجامع لابن وهب: عبدالله بن وهب المصري (م.197ق.)، به کوشش رفعت فوزي و علي عبدالباسط، دار الوفاء، 1425ق؛   
* '''الجامع لابن وهب''': عبدالله بن وهب المصری (م.197ق.)، به کوشش رفعت فوزی و علی عبدالباسط، دار الوفاء، 1425ق؛   
* الجامع لاحکام الحج و العمره: محمد بن صالح العثيمين، به کوشش محمود السعيد، الازهر، دار البيان العربي، 2006م؛   
* '''الجامع لاحکام الحج و العمره''': محمد بن صالح العثیمین، به کوشش محمود السعید، الازهر، دار البیان العربی، 2006م؛   
* جواهر الکلام في شرح شرائع الاسلام: محمد حسين نجفي (م.1266ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، بی‌تا؛   
* '''جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام''': محمد حسین نجفی (م.1266ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا؛   
* حج 28: (گزارشي از حج‌گزاري سال 1428ق.): رضا بابايي و علي‌اکبر جوانفکر، تهران، مشعر، 1387ش؛   
* '''حج 28''': (گزارشی از حج‌گزاری سال 1428ق.): رضا بابایی و علی‌اکبر جوانفکر، تهران، مشعر، 1387ش؛   
* حج 30: گزارشي از حج‌گزاري سال 1430ق. برابر با سال 1388ش.، سيد جواد ورعي و جواد منصوري، تهران، مشعر، 1390ش؛   
* '''حج 30''': گزارشی از حج‌گزاری سال 1430ق. برابر با سال 1388ش.، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، مشعر، 1390ش؛   
* الدروس الشرعية في فقه الاماميه: محمد بن مکي (م.786ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1412ق؛   
* '''الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه''': محمد بن مکی (م.786ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق؛   
* دلايل النبوة و معرفة احوال صاحب الشريعه: احمد بن الحسين البيهقي (م.458ق.)، به کوشش عبدالمعطي امين قلعه‏جي، بيروت، دار الکتب العلميه، 1405ق؛   
* '''دلایل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه''': احمد بن الحسین البیهقی (م.458ق.)، به کوشش عبدالمعطی امین قلعه‌جی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق؛   
* رحلة ابن جبير: محمد بن احمد بن جبير (م.614ق.)، بيروت، دار مکتبة الهلال، 1986م؛   
* '''رحلة ابن جبیر''': محمد بن احمد بن جبیر (م.614ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م؛   
* الرحلة المعينيه: ماء العينين بن العتيق، به کوشش الظريف، بيروت ـ ابوظني؛ الموسوعة العربيه ـ دارالسويدي، 2004م؛   
* '''الرحلة المعینیه''': ماء العینین بن العتیق، به کوشش الظریف، بیروت ـ ابوظنی؛ الموسوعة العربیه ـ دارالسویدی، 2004م؛   
* رمي جمرات در گذشته و حال: مکارم شيرازي، قم، مدرسه امام علي بن ابي‌طالب7، 1384ش؛   
* '''رمی جمرات در گذشته و حال''': مکارم شیرازی، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب7، 1384ش؛   
* السيرة النبويه: عبدالملک بن هشام (م.218ق.)، تحقيق مصطفی السقاء و ابراهيم الابياری و عبدالحفيظ شلبی، بيروت، دار المعرفه؛   
* '''السیرة النبویه''': عبدالملک بن هشام (م.218ق.)، تحقیق مصطفی السقاء و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفه؛   
* سيره ابن اسحاق (السير و المغازي): ابن اسحاق (م.151ق.)، به کوشش سهيل زکار، قم، دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامي، 1368ش؛   
* '''سیره ابن اسحاق (السیر و المغازی)''': ابن اسحاق (م.151ق.)، به کوشش سهیل زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1368ش؛   
* شمس العلوم: نشوان الحميري (م.573ق.)، به کوشش العمري و الاريابي، دمشق، دار الفکر، 1420ق؛   
* '''شمس العلوم''': نشوان الحمیری (م.573ق.)، به کوشش العمری و الاریابی، دمشق، دار الفکر، 1420ق؛   
* الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربيه): اسماعيل بن حماد الجوهري (م.393ق.)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بيروت، دار العلم للملايين، 1407ق؛   
* '''الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیه)''': اسماعیل بن حماد الجوهری (م.393ق.)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق؛   
* علل الشرائع و الاحکام: محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، به کوشش سيد محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحيدريه، 1385ق؛   
* '''علل الشرائع و الاحکام''': محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (311-381ق.)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدریه، 1385ق؛   
* العين (ترتيب العين): خليل بن احمد الفراهيدي (م.175ق.)، به کوشش بکايي، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1414ق؛   
* '''العین (ترتیب العین)''': خلیل بن احمد الفراهیدی (م.175ق.)، به کوشش بکایی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1414ق؛   
* عيون الاثر في فنون المغازي و الشمائل و السير (السيرة النبويه): فتح‌الدين محمد بن سيد الناس (م.734ق.)، به کوشش ابراهيم محمد رمضان، بيروت، دار القلم، 1414ق؛   
* '''عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیرة النبویه)''': فتح‌الدین محمد بن سید الناس (م.734ق.)، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دار القلم، 1414ق؛   
* فقه الرضا: علي بن بابويه (م.329ق.)، مشهد، المؤتمر العالمي للامام الرضا7، 1406ق؛   
* '''فقه الرضا''': علی بن بابویه (م.329ق.)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا7، 1406ق؛   
* قرب الاسناد: عبدالله ابن جعفر حميري (م.300ق.) قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، 1413ق؛   
* '''قرب الاسناد''': عبدالله ابن جعفر حمیری (م.300ق.) قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1413ق؛   
* الکافي: محمد بن يعقوب کليني (م.329ق.)، به کوشش علي‌اکبر غفاري، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1375ش؛   
* '''الکافی''': محمد بن یعقوب کلینی (م.329ق.)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛   
* کشاف القناع: منصور بن يونس البهوتي (م.1051ق.)، به کوشش محمد حسن، بيروت، دار الکتب العلميه، 1418ق؛   
* '''کشاف القناع''': منصور بن یونس البهوتی (م.1051ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛   
* لسان العرب: محمد بن مکرم ابن منظور (630-711ق.)، قم، انتشارات ادب الحوزه، 1405ق؛   
* '''لسان العرب''': محمد بن مکرم ابن منظور (630-711ق.)، قم، انتشارات ادب الحوزه، 1405ق؛   
* المجموع شرح المهذب: يحيي بن شرف النووي (631-676ق.)، بيروت، دار الفکر؛   
* '''المجموع شرح المهذب''': یحیی بن شرف النووی (631-676ق.)، بیروت، دار الفکر؛   
* مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع و هو مختصر معجم البلدان لياقوت: صفي‌الدين عبدالمومن بن عبدالحق (م.739ق.)، به کوشش علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، 1412ق؛   
* مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع و هو مختصر معجم البلدان لیاقوت: صفی‌الدین عبدالمومن بن عبدالحق (م.739ق.)، به کوشش علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛   
* مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت باشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ مروج الذهب و معادن الجوهر:   
* '''مرآة الحرمین''': ابراهیم رفعت باشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق؛ مروج الذهب و معادن الجوهر:   
* علي بن الحسين المسعودي (م.346ق.)، به کوشش يوسف اسعد داغر، قم، هجرت، 1409ق؛   
* علی بن الحسین المسعودی (م.346ق.)، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، هجرت، 1409ق؛   
* المصباح المنير في غريب الشرح الکبير للرافعي: احمد بن محمد بن علي الفيومي (م.770ق.)، قم، دار الهجره، 1405ق؛   
* '''المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی''': احمد بن محمد بن علی الفیومی (م.770ق.)، قم، دار الهجره، 1405ق؛   
* المصنّف: عبدالرزاق الصنعاني (م.211ق.)، به کوشش حبيب الرحمن الاعظمي، بيروت، المجلس العلمي، 1390ق؛   
* '''المصنّف''': عبدالرزاق الصنعانی (م.211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت، المجلس العلمی، 1390ق؛   
* معالم مکة التاريخيه: عاتق بن غيث البلادي؛ مکه، دار مکه، 1403ق؛ معجم مقاييس اللغه:   
* '''معالم مکة التاریخیه''': عاتق بن غیث البلادی؛ مکه، دار مکه، 1403ق؛ معجم مقاییس اللغه:   
* احمد بن فارس (م.395ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1404ق؛   
* احمد بن فارس (م.395ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1404ق؛   
* المقنعه: شيخ مفيد محمد بن محمد بن النعمان (336-413ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1410ق؛   
* '''المقنعه''': شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (336-413ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق؛   
* مکه در بستر تاريخ: نعمت الله صفري فروشاني، قم، مرکز جهاني علوم اسلامي، 1386ش؛   
* '''مکه در بستر تاریخ''': نعمت الله صفری فروشانی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1386ش؛   
* مناسک حج (محشي): محمدرضا محمودي، تهران، مشعر، 1429ق؛   
* '''مناسک حج (محشی)''': محمدرضا محمودی، تهران، مشعر، 1429ق؛   
* المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق الحربي (م.285ق.)، به کوشش حمد الجاسر، رياض، دار اليمامه، 1401ق؛   
* المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق الحربی (م.285ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 1401ق؛   
* المناقب: موفق بن احمد خوارزمي (484-568ق.)، به کوشش مالک محمودي، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1411ق؛   
* '''المناقب''': موفق بن احمد خوارزمی (484-568ق.)، به کوشش مالک محمودی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1411ق؛   
* المنتظم في تاريخ الملوک و الامم: عبدالرحمن بن علي ابن الجوزي (م.597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا و نعيم زرزور، بيروت، دار الکتب العلميه، 1412ق؛   
* '''المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم''': عبدالرحمن بن علی ابن الجوزی (م.597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق؛   
* موسوعة المملکة العربيه: رياض، مکتبة ملک عبدالعزيز، 1428ق؛   
* '''موسوعة المملکة العربیه''': ریاض، مکتبة ملک عبدالعزیز، 1428ق؛   
* موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري باشا (م.1290ق.)، القاهره، دار الآفاق العربيه، 1424ق؛   
* '''موسوعة مرآة الحرمین الشریفین''': ایوب صبری باشا (م.1290ق.)، القاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛   
* النوازل في الحج: علي بن ناصر الشلعان، رياض، دار التوحيد، 1431ق؛   
* '''النوازل فی الحج''': علی بن ناصر الشلعان، ریاض، دار التوحید، 1431ق؛   
* نهاية الارب: احمد بن عبدالوهاب النويري (م.733ق.)، قاهره، دار الکتب والوثائق، 1423ق؛   
* '''نهایة الارب''': احمد بن عبدالوهاب النویری (م.733ق.)، قاهره، دار الکتب والوثائق، 1423ق؛   
* النهاية في غريب الحديث و الاثر: ابن اثير (م.606ق.)، به کوشش طاهر احمد الزاوي و محمود محمد الطناحي، قم، اسماعيليان، 1364ش؛   
* '''النهایة فی غریب الحدیث و الاثر''': ابن اثیر (م.606ق.)، به کوشش طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1364ش؛   
* يتيمية الدهر: عبدالملک بن محمد الثعالبي (م.429ق.) به کوشش مفيد قمحيه، بيروت، دار الکتب العلميه، 1403ق.  
* '''یتیمیة الدهر''': عبدالملک بن محمد الثعالبی (م.429ق.) به کوشش مفید قمحیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1403ق.
 
{{پایان}}
[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]
{{حج و عمره}}


[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:مکان‌های مرتبط به حج]]
[[رده:مکان‌های دارای احکام]]
[[رده:اماکن مکه]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۴ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۳۸

مکان‌های آیین حج
میقات
مکه
عرفات
مأزمین
مشعرالحرام
وادی محسر
منا
جمرات
مسجدالحرام
مسعی (صفا و مروه)

جمرات (جمع جمره) نام سه مکان - به فاصله حدود ۲۰۰ متر از یکدیگر - در منا در شهر مکه است (جمره اولی، جمره وسطی، جمره عقبه). در هر یک از این مکان‌ها ستونی قرار دارد که هر حاجی در موسم حج، آن را به عنوان نماد شیطان، با هفت سنگ، سنگسار می‌کند، این عمل که رمی جمرات نام دارد بخشی از مناسک حج به شمار می‌آید. برخی جمره را زمینی می‌دانند که ستون‌ها به عنوان نشانه در آن ساخته شد و در گذشته پیرامون هرکدام حوضچه‌ای ساخته شده بود، و برخی دیگر مصداق جمره را تنها ستون‌هایی می‌دانند که در این حوضچه‌ها قرار داشت.

در روایات اسلامی، منشاء این مناسک به عمل حضرت آدم(ع) و حضرت ابراهیم(ع) نسبت داده شده که ابلیس در این مکان‌ها بر ایشان ظاهر شد و آنان به او سنگ پرتاب کردند تا او را دور کنند.

جمرات از پیش از عصر اسلام در مکه وجود داشتند و در طول تاریخ اسلام چند بار بازسازی شده اند. در سال 2008 ساختمان جدیدی، به طول 950 و عرض 80 متر در 5 طبقه ساخته شد که حرکت جمعیت انبوه حاجیان را در هنگام رمی جمرات ساماندهی می‌کند. فاصله هرکدام از طبقات، 12 متر است و 12 ورودی و خروجی در جهت‌های چهارگانه دارد. ستون‌های جمرات، در این بازسازی، به شکل استوانه‌هایی توخالی و بیضی‌شکل، به طول 40 متر، در وسط حوضچه‌هایی بیضی‌شکل ساخته شده است.

واژه‌شناسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

جمرات جمع «جَمْره»، به معنای گروهی از افراد یا اشیای گرد آمده، سنگریزه‌های کوچک (حصی) و شتاب کردن است.[۱] مکان‌های یاد شده، به دلیل جمع شدن سنگریزه‌ها در آن‌جا[۲] یا جمع شدن حجاج برای رمی[۳] یا فرار شتابان ابلیس، پس از رمی شدن به وسیله حضرت آدم در این مکان‌ها،[۴] جمره نامیده شده است.

جمرات سه‌گانه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

جمره اول: در مسیر حاجیان، از منا به مکه، ابتدا جمره اولی، با فاصله حدود هفت کیلومتر از مسجدالحرام، قرار دارد. (با توجه به فاصله‌های تعیین شده میان جمرات و مسجدالحرام) این جمره با نام‌های دیگری مانند جمره صغری، دنیا و سفلی (به معنای پایین‌تر) نیز خوانده شده است.[۵]

جمره دوم: در امتداد آن به سمت مکه، و (با توجه به فاصله مشخص شده میان مسجدالحرام و جمره ثالثه) در فاصله حدود6800 متری مسجدالحرام، قرار دارد و جمره وسطی یا الثانیه نیز خوانده می‌شود.[۶]

جمره سوم: با نام‌هایی چون جمره عقبه، کبری، قصوی ، عظمی و ثالثه در مرز میان مکه و منا و در فاصله 6549 متری مسجدالحرام است.[۷]

منابع جدید، فاصله بین جمره عقبه و وسطی را 247 متر و بین جمره وسطی و اولی را 200 متر مشخص کرده‌اند.[۸] اما در منابع متقدم، به اختلاف، فاصله بین جمره عقبه و دوم از400 ذراع[۹] تا 487 ذراع و اندی (حدود243 متر) ذکر شده است.[۱۰] فاصله جمره اول و دوم نیز از 305 ذراع[۱۱] (حدود 152 متر) تا350 ذراع (حدود 175 متر)[۱۲] تعیین شده است.

تاریخ بنای جمرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

منشاء مناسک[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بنا بر روایاتی، ابلیس در این مکان‌ها بر حضرت آدم(ع)، نمایان شد و آدم(ع) به تعلیم جبرئیل هفت سنگریزه به وی پرتاب کرد.[۱۳] بنابر روایاتی دیگر در منابع شیعه[۱۴] و سنی[۱۵] شیطان در این سه محل بر ابراهیم(ع) که قصد قربانی کردن فرزندش را داشت ظاهر شد و ابراهیم(ع)، با پرتاب سنگریزه بر ابلیس، او را فراری داد.[۱۶]

گزارش‌های مربوط به رمی ابلیس توسط حضرت آدم و حضرت ابراهیم(ع) فاقد هرگونه اطلاعی در مورد قرار دادن علامت یا نشانی در مکان‌های مشخص شده برای رمی است؛ به احتمال، محل دقیق این جمره‌ها در طول سالیان مختلف، نسل به نسل و به صورت شفاهی منتقل شده است.[۱۷]

نخستین گزارش‌ها از شکل ظاهری جمرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اولین گزارشی که به شکل ظاهری جمرات پرداخته، مربوط به زمان سلطه عمرو بن لُحَی خزاعی بر مکه است. منابع تاریخی رواج بت‌پرستی در حجاز را به او نسبت داده‌اند.[۱۸] او سه بت بر جمرات سه‌گانه، به ترتیب بزرگی آن‌ها، قرار داد و جمره‌های یاد شده به کبری، وسطی و صغری مشهور شد. بدین ترتیب رمی جمرات ابراهیمی با نیایش و احترام نسبت به بت‌ها آمیخته‌ شد.[۱۹]

به گواهی بیتی از قصیده لامیه ابوطالب، در زمان پیامبر اکرم(ص) نیز بتی روی هر جمره قرار داشت. البته در این بیت، خود بت، جمره خوانده شده است.[۲۰] با فتح مکه، در سال هشتم هجری، به فرمان پیامبر(ص) تمام بت‌های اطراف مکه شکسته شد و از بین رفت.[۲۱] شاید بت‌های روی جمرات نیز مشمول این فرمان شده باشند.[۲۲]

گزارش‌های قدیمی بر بسته بودن شمال شرق جمره عقبه، به خاطر قرار گرفتن جمره در کنار کوه در مسیر جمرات، دلالت می‌کنند.[۲۳] شاید به همین سبب است که توقف کنار این جمره که در مسیر حرکت حجاج بوده، بر خلاف جمرات دیگر، مستحب نیست.[۲۴]گزارش‌های مربوط به حج‌گزاری در قرن اول، از وجود بقایای دیواری از دوره‌های قبلی کنار جمره عقبه، حکایت می‌کند که عده‌ای، از جمله خلیفه دوم، از بالای آن جمره عقبه را رمی می‌کردند.[۲۵] ساخت این دیوار را می‌توان برای ممانعت از ریزش سنگ‌های کوه مجاور این جمره روی حجاج دانست که در ایام حج، جمعیت زیادی برای رمی، از آن بالا می‌رفتند.[۲۶] در برابر این عده، گروهی دیگر مانند عبدالله بن مسعود، چنان‌که پیامبر اکرم(ص) انجام داده بود، از درون دره منا، جمرات را رمی می‌کردند.[۲۷] در این دوره درختی در کنار جمره قرار داشت که در عهد جاهلیت پرستش می‌شد و بعدها قطع شد.[۲۸]

بازسازی و توسعه جمرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سده سوم: در سال 241ق. جاری شدن سیلی شدید، جمره را از جا کند. پس از این حادثه، متوکل عباسی (حک:232-247ق.)، اسحاق بن سلمه (از استادکاران ماهر در بازسازی و ساخت و ساز) را مأمور ترمیم جمرات کرد.[۲۹] اسحاق، علاوه بر بازگرداندن جمره به مکان سابق، با ساختن دیواری پشت جمره عقبه، برای ممانعت از صعود حجاج بر کوه مجاور و رمی از فراز آن، مسجدی کنار دیوار ساخت. وی در این بازسازی، نشانه‌هایی بالای هرکدام از جمرات با سنگ ساخت تا مانع جابه‌جایی و تکرار حوادثی از این دست باشد. این نشانه‌ها، با آهک و گچ، سفید شده بودند.[۳۰] ظاهراً در این تاریخ بود که جمرات شکلی را شبیه جمرات دوره عثمانی که به صورت ستون‌هایی سنگی، با روکشی از گچ و آهک بود، به خود گرفت.

سده ششم: اولین گزارشی که به روشنی از این شکل جمرات سخن گفته، گزارش ابن جبیر است. وی که در سال 579ق. به حج آمده، ضمن یاد کردن از ستون‌های جمرات، که مانند انصاب حرم (ستون‌های نشان حرم مکی) است، جمره عقبه را بر بالای تلی از سنگریزه‌های پرتاب شده، وصف کرده است.[۳۱] ذکر نشانه‌ها و ستون‌های جمرات، در بیشتر منابع، بعد از این دوره یافت می‌شود.[۳۲]

سده یازدهم: در سال 1073ق.، در زمان شریف زید بن محسن، امیر وقت مکه در دوره عثمانی (حک: 1041-1077ق.)، سر ستون‌های جمرات، با سنگ مرمر، بازسازی شد.[۳۳] گزارش دیگری در مورد تعمیر یا بازسازی ستون‌های جمرات در دست نیست.

پل جمرات، بنای قبلی جمرات تا سال 2006

سده سیزدهم: تغییر بعدی در شکل ظاهری جمرات، در سال 1291ق. اتفاق افتاد. در این سال، با موافقت علمای حرمین، برای جلوگیری از ازدحام جمعیت در مقابل جمره عقبه، حفاظی فلزی قرار داده شد.[۳۴] اما با نظر برخی از علما، این حفاظ فلزی، برداشته شد. به عقیده آنان، این حفاظ باعث می‌شد تا بسیاری از حج‌گزاران، به جای رمی ستونی که خود جمرات خوانده می‌شود، تمام قسمتی را که داخل حفاظ فلزی بود، جمرات دانسته و با اکتفا به رمی آن، ستون‌ها را رمی نکنند. در سال 1292ق.، به جای حفاظ فلزی، حوضچه‌های بزرگی پیرامون ستون‌های جمرات ساخته شد. در مرحله بعدی، این حوضچه‌های بزرگ نیز کوچک شد و به شعاع 5/1 متر از ستون جمرات، از هر سو، رسید. پیرامون جمره عقبه که قسمت شمال شرقی آن به کوه متصل بود، یک حوض نیم‌دایره ساخته شد.[۳۵] از این تاریخ به بعد، در متون سفرنامه‌ها، به خطا، به مجموعه ستون و حوضچه، جمرات گفته شده است.[۳۶]

دوره معاصر: در دوره معاصر با افزایش روزافزون تعداد حجاج، کوه قابل که پشت جمره عقبه قرار داشت و راه منا را تنگ می‌کرد، در جمادی‌الاولی سال 1373ق. تخریب شد. در سال 1383ق. راه میان جمره‌های کبری و وسطی توسعه یافت و عرض آن به هزار متر رسید؛ بدون این‌که تغییری در اندازه و ارتفاع ستون‌ها پدید آید.[۳۷] در سال 1395ق. (1975م.) فضای پیرامون جمرات توسعه یافت و بالای هر سه جمره پلی ساخته شد تا حجاج بتوانند از فراز این پل، ستون‌های جمرات را، که بلندتر شده بود، رمی کنند. در این بازسازی دیوار پشتی جمره عقبه تا طبقه دوم ارتفاع یافت. حوضچه‌ها نیز در طبقه بالا، به قطر 12 تا 15 متر، توسعه یافتند. طبقه دوم جمرات، که در آغاز به عرض 40 متر بود، به 80 متر رسید. این پل حدود 25 سال مورد استفاده بود.[۳۸]

بنای جدید جمرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بنای فعلی جمرات

در تاریخ 12 ذی‌حجه سال 1426 قمری و پس از حادثه هولناک کشته و زخمی شدن تعداد زیادی از حجاج، پیشنهادی از جانب «هیأت کبار العلماء» سعودی برای توسعه جمرات ارائه شد و طرح توسعه جدید جمرات، شکل گرفت. این طرح بر مبنای تقسیمِ جمعیتِ متمرکزِ حجاجی که برای رمی به جمرات می‌آمدند به گروه‌های کوچک‌تری که قابل کنترل و بدون ازدحام بودند، طراحی شد.[۳۹]

عملیات اجرایی این توسعه، در سال 2006م.، با تخریب ساختمان قبلی جمرات و تراشیدن کوه‌های مجاور آن شروع شد و در سال 2012م. با هزینه 4/1 میلیون دلار، با به کارگیری یازده هزار نیروی فنی و تجهیزات بسیار، به پایان رسید.

ساختمان جدید، به طول 950 و عرض 80 متر در 5 طبقه، ساخته شد که قابلیت اضافه شدن 7 طبقه دیگر روی آن، برای ظرفیت پنج میلیون نفر را در آینده داراست. فاصله هرکدام از طبقات، 12 متر است و 12 ورودی و خروجی در جهت‌های چهارگانه دارد. ستون‌های جمرات، در این بازسازی، به شکل استوانه‌هایی توخالی و بیضی‌شکل، به طول 40 متر، در وسط حوضچه‌هایی بیضی‌شکل ساخته شد. این حوضچه‌ها مجهز به سیستم مکش خودکار ریگ‌ها برای تخلیه است. سنگ‌های رمی شده در طبقات بالا، به سمت طبقه زیرزمین هدایت می‌شوند و پس از آن همراه با سنگ‌های طبقه زیرزمین به سمت طبقه پایین‌تر از زیرزمین که انبار سنگ‌های رمی به شمار می‌رود، سرازیر و در آن‌جا جمع می‌شوند؛ سنگ‌های جمع‌شده در پایین جمرات، با نوارهای غلطان، به بالا هدایت می‌شود و با ماشین‌های باری، تخلیه و به خارج منتقل می‌شوند.[۴۰] بنا به گزارشی که از این محل منتشر شد، وزن این سنگریزه‌ها، در هر موسم، به 1000 تن می‌رسد و این تأسیسات، در پانزده متر، زیر حوضچه‌های جمرات قرار دارد.[۴۱]

برای تقسیم جمعیت رمی کننده، هر کدام از خیابان‌های اصلی پیرامون ساختمان جمرات، به وسیله راهی به یکی از مدخل‌های ورودی ساختمان، در طبقات مختلف، متصل شد و دستگاه تهویه هوای پیشرفته‌ای در آن‌ها قرار داده شد. همچنین برای حفظ امنیت و کنترل جمعیت، سیستم تصویربرداری مداربسته متصل به اتاق کنترل مرکزی و نیز سیستم پیشرفته امداد و نجات، در نقاط مختلف این ساختمان، طراحی شد. مکان‌هایی نیز برای خدمات رفاهی، چون تغذیه، سرویس‌های بهداشتی، آرایشگاه (برای تراشیدن سر پس از رمی) و مرکز خدمات پزشکی، تدارک دیده شد.

این طراحی، حائز جایزه بهترین طراحی از فدراسیون جهانی راه (International road federation award) و جایزه بهترین طرح خدمت‌رسانی به حجاج، در مکه مکرمه، در سال 2008م. شد.[۴۲]

مصداق جمره از نظر فقهی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بسیاری از فقهای اهل سنت و برخی از فقیهان شیعه، جمره را خود زمینی می‌دانند که ستون‌ها به عنوان نشانه در آن ساخته شد و پیرامون هرکدام، حوضچه‌ای قرار داشت.[۴۳] برخی دیگر از فقیهان شیعه و سنی، جمره را «مجتمع الحصی» (توده و پشته‌های متراکم از سنگریزه) دانسته‌اند.[۴۴] برخی دیگر، جمره را ستون‌های سابق جمرات (پیش از تخریب آن) دانسته‌اند.[۴۵] برخی، ستون‌ها به همراه سنگریزه‌های جمع شده پیرامون آن را جمره در زمان پیامبر(ص) می‌دانند.[۴۶]

به نظر می‌رسد جمره، در زمان پیامبر اکرم(ص)، سنگ نشانی بوده، که به طور طبیعی، امکان جمع‌شدن، توده‌های سنگریزه پیرامون آن را با قابلیت رمی شدن و ایستادن بالای آن را داشت و برای رمی آن دقت چندانی لازم نبود. این احتمال نزدیک به معنای چهارم بود. قراینی وجود دارد که احتمال اخیر را تقویت می‌کند: 1. جمرات در مسیر سیلاب بوده و سیلاب‌های متعددی بر آن می‌گذشته، بنابراین باید از قدیم برای از بین نرفتن جای آن، علامت و نشانه‌های ثابتی تعبیه شده باشد.[۴۷] 2. گزارشِ قرار دادن بت، توسط عمرو بن لحی روی جمرات، بیانگر این است که جمرات چیزی شناخته شده بود که عمرو روی آن‌ها بت‌ها را قرار داد. 3. قصیده حضرت ابوطالب که به شکل ظاهری جمره کبری، اشاره دارد.[۴۸] 3. تعبیرهای روایات، مانند: «ترمی من قبل وجهها» امر به رمی کردن جمره از روبه‌رو و تعبیر «حصی الجمار»؛ «سنگریزه‌های جمرات»[۴۹] که نشان از تفکیک بین جمرات و سنگریزه‌هاست. همچنین دستور رمی کردن از فاصله ده تا پانزده ذراع یا خطوه (حدود 5 تا 7 متری[۵۰] از جمرات) و پرتاب سنگریزه‌ها با سر انگشتان[۵۱] که فقهای شیعه[۵۲] بر آن فتوا داده‌اند، مؤید این نکته است که جمره، نه زمین است و نه استوانه، اما باید چیزی باشد که روبه‌رو و پشت برای آن معنا داشته، و امکان ایستادن روی آن ممکن باشد.

حوادث جمرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اوج ازدحام و شلوغی در جمرات را می‌توان در صبح روز عید قربان و ظهر دوازدهم ذی‌حجه دانست که اکثر حجاج، برای رمی جمرات، شتاب دارند.[۵۳] این ازدحام سبب بروز سانحه‌های مختلفی در طول تاریخ شده است؛ از جمله این حوادث، زخمی شدن عمر بن خطاب در آخرین سال حیاتش (23ق.) در جریان رمی جمره[۵۴] است. همچنین گزارش‌هایی درباره سوء استفاده از شلوغی جمعیت و ترور برخی از شخصیت‌ها در منابع تاریخی ثبت شده است.[۵۵] قتل عبدالله بن عمر در سال 73،[۵۶] قتل یاسور، امیر مغول، به دستور ابوسعید ایلخان و با همکاری مجد سلامی و امیر مکه، شریف رمیثه، در سال 733ق.[۵۷] و قتل حسن پاشا، امیر جده و مدینه، در سال 1081 از جمله این موارد است.[۵۸]

پس از ساخت پل اول روی جمرات، حوادث ناشی از ازدحام افزایش یافت. بارها افرادی در اثر فشار به پایین پرتاب شدند و افرادی نیز زیر دست و پا رفته، آسیب می‌دیدند. یک بار نیز بخشی از پل فروریخت و تعدادی کشته شدند. حادثه ای در سال 141۵ قمری به کشته شدن 270 نفر و زخمی شدن 400 نفر انجامید. این حادثه‌ها در سال‌های 1417، 1418 و1421ق. نیز تکرار شد.[۵۹] در سال 1426ق. مطابق با دوشنبه 1382شمسی و تراکم جمعیت باعث زیر دست و پا افتادن تعداد زیادی از حجاج، در اطراف حوض جمره عقبه شد و 251 نفر کشته، و بیش از240 نفر زخمی شدند.[۶۰]

مساجد پیرامون جمرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مساجد متعددی نزدیک جمرات وجود داشت که از جمله آن‌ها می‌توان به مسجد النحر، که بین جمره اولی و وسطی در 300 متری شمالی جمره عقبه قرار داشت، اشاره کرد. برخی آن را همان مسجد کبش دانسته‌اند.[۶۱] ساخت مسجد به لبابه، دختر علی بن عبدالله عباسی، نسبت داده شده است.[۶۲] این مسجد تا سال 1365ق. پابرجا بود.[۶۳]

از دیگر مساجد این منطقه، مسجد کوثر، محل نزول سوره کوثر بر پیامبر(ص) بوده است.[۶۴] مسجد البیعه، از دیگر مسجدهای این منطقه، که در کنار جمره عقبه جهت یادبود بیعت پیامبر(ع) با انصار است، به دستور منصور عباسی (حک:136-158ق.)، ساخته شد. این مسجد، اکنون، تنها ساختمان موجود در میدانگاه کنار جمرات است و دو کتیبه، مربوط به سال‌های 144ق. در دوره حکومت منصور و 629ق. در دوره مستنصر، بر دیوارهای آن نصب شده است.[۶۵]منزلگاه‌ها و محل برپایی خیام بنی‌هاشم، از پیش از اسلام تا زمان امام سجاد(ع)، نزدیک مسجد (احتمالاً مسجد النحر)، در مجاورت جمره وسطی، در منا قرار داشت که از آن استفاده می‌کردند. در زمان امام سجاد(ع)، به سبب مشکلی نامشخص که میان بنی‌هاشم و بنی‌امیه در اینجا پیش آمد، بنی‌هاشم مکانشان را تغییر دادند.[۶۶] بنا به گزارش‌هایی، در همین مکان، مادر مکرمه حضرت رسول(ع) به آن جناب، باردار شد.[۶۷]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ العین، ج6، ص122؛ الصحاح، ج2، ص616؛ معجم مقاییس اللغه، ج1، ص477، «جمر».
  2. ↑ النهایه، ج1، ص292، «جمر»؛ تاج العروس، ج6، ص208؛ شمس العلوم، ج2، ص1156، «جمر».
  3. ↑ النهایه، ج1، ص292؛ لسان العرب، ج4، ص145، «جمر»؛ المصباح، ج2، ص108
  4. ↑ النهایه، ج1، ص292؛ لسان العرب، ج4، ص147؛ شمس العلوم، ج2، ص1172
  5. ↑ اثارة الترغیب، ج1، ص101؛ سبل السلام، ج2، ص210؛ مرآة الحرمین، ج1، ص48؛المناسک، ص504.
  6. ↑ الآثار الباقیه، ص315
  7. ↑ المناسک، ص506؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج5، ص51؛ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص185؛مکه در بستر تاریخ، ص177.
  8. ↑ تاریخ مکة المکرمه، ص112.
  9. ↑ الاستبصار، ص32؛ الروض المعطار، ص552.
  10. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص185
  11. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص185؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص307
  12. ↑ الاستبصار، ص32؛ الروض المعطار، ص552
  13. ↑ الکافی، ج4، ص191؛ علل الشرائع، ج2، ص401
  14. ↑ تفسیر قمی، ج2، ص224؛ الکافی، ج4، ص207-208.
  15. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص176؛ تاریخ مدینة دمشق، ج6، ص206؛ اثارة الترغیب، ج1، ص101
  16. ↑ سیره ابن اسحاق، ص99؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص285
  17. ↑ تاریخ الجمرات، ص3؛ التاریخ القویم، ج5، ص294
  18. ↑ الاصنام، ص8؛ السیرة النبویه، ج1، ص76؛ مروج الذهب، ج2، ص29
  19. ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص306؛ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص176؛ مرآة الحرمین، ج1، ص330.
  20. ↑ السیرة النبویه، ج1، ص274؛ البدایة و النهایه، ج3، ص54.
  21. ↑ التنبیه و الاشراف، ص242؛ اتحاف الوری، ج1، ص519.
  22. ↑ تاریخ الجمرات، ص9.
  23. ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص246.
  24. ↑ المقنعه، ص422؛ تاریخ الجمرات، ص16.
  25. ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص297
  26. ↑ تاریخ الجمرات، ص18
  27. ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص288.
  28. ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص254؛ تاریخ الجمرات، ص18
  29. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص299-300.
  30. ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص280؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص302-303.
  31. ↑ رحلة ابن جبیر، ص121؛ موسوعة مرآة الحرمین، ج1، ص139-140.
  32. ↑ مراصد الاطلاع، ج3، ص1313
  33. ↑ تحصیل المرام، ج1، ص409.
  34. ↑ تاریخ الجمرات، ص49.
  35. ↑ تاریخ الجمرات، ص49؛ تاریخ مکة المکرمه، ص111؛ النوازل فی الحج، ص555
  36. ↑ تاریخ الجمرات، ص51.
  37. ↑ التاریخ القویم، ج5، ص294، 297.
  38. ↑ بناء جسر علوی للجمرات «سایت»؛ تاریخ مکة المکرمه، ص112؛ اعمال ندوه، ج2، ص196
  39. ↑ بناء جسر علوی للجمرات «سایت»؛ مشروع الجسر الجمرات، وزارة الشئون البلدیة و القرویه، تصویری و متنی.
  40. ↑ حج 30، ص206.
  41. ↑ قبو جسر الجمرات؛ این تذهب حصی الجمرات شبکه you tube «گزارش شبکه العربیه».
  42. ↑ مصاحبه مؤلف با سید عبدالفتاح نواب و برخی از پاسخگویان به استفتاء در دفتر مقام معظم رهبری در قم، مناسک حج، ص471
  43. ↑ الدروس الشرعیه، ج1، ص428؛ رمی جمرات در گذشته و حال، ص107؛ الجامع لاحکام الحج و العمره، ص343
  44. ↑ الدروس الشرعیه، ج1، ص428؛ المجموع، ج8، ص176؛ کشف القناع، ج2، ص582.
  45. ↑ الدروس الشرعیه، ج1، ص428.
  46. ↑ البحوث العلمیه، ج4، ص127.
  47. ↑ تحقیقی دقیق درباره جمرات، ص70-71؛ النوازل فی الحج، ص549.
  48. ↑ الکافی، ج4، ص483؛ تهذیب، ج5، ص266.
  49. ↑ الکافی، ج4، ص483؛ تهذیب، ج5، ص266.
  50. ↑ فقه الرضا، ص225؛ الکافی، ج4، ص479؛ تهذیب، ج5، ص198.
  51. ↑ قرب الاسناد، ص359؛ الکافی، ج4، ص478.
  52. ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص369؛ جواهر الکلام، ج19، ص109، 112؛ جامع المدارک، ج2، ص445.
  53. ↑ اعمال ندوه، ج2، ص145، 199، 201.
  54. ↑ انساب الاشراف، ج10، ص411؛ الآحاد و المثانی، ج1، ص102؛ المصنّف، ج10، ص402
  55. ↑ یتیمة الدهر، ج1، ص467؛ نهایة الارب، ج2، ص77.
  56. ↑ تاریخ الاسلام، ج5، ص465؛ تاریخ الصغیر، ج1، ص185.
  57. ↑ اتحاف الوری، ج3، ص201-202.
  58. ↑ تاریخ امراء المدینه، ص352
  59. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوه، ج2، ص201-202.
  60. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص453
  61. ↑ الجامع اللطیف، ص291؛ مرآة الحرمین، ج1، ص326؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص178.
  62. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص175.
  63. ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص177.
  64. ↑ الرحلة المعینیه، ص145؛ مرآة الحرمین، ج1، ص322؛ التاریخ القویم، ج5، ص288.
  65. ↑ اتحاف الوری، ج2، ص180؛ تاریخ مکة المشرفه، ج1، ص181؛ التاریخ القویم، ج5، ص310-311.
  66. ↑ الکافی، ج4، ص209، 486.
  67. ↑ الکافی، ج4، ص209؛ البدایة و النهایه، ج2، ص261؛ عیون الاثر، ج1، ص33.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل جمرات.
  • آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1386ش؛
  • اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، 1408ق؛
  • اثارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثة و البیت العتیق: محمد بن اسحاق الخوارزمی (م.827ق.)، به کوشش محمدحسین الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، 1418ق؛
  • الاحاد و المثانی: ابن ابی‌عاصم ضحاک (م.287ق.)، تحقیق باسم فیصل احمد الجوابره، ریاض، دار الدرایه، 1411ق؛
  • اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه: محمد بن اسحاق الفاکهی (م.275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛
  • اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقی (م.248ق.)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، 1415ق؛
  • اصناف در عصر عباسی: صباح ابراهیم سعید الشیخلی، ترجمه عالم زاده، تهران، دانشگاه، 1362ش؛
  • اعمال ندوة مشکلة الزحام فی الحج و حلولها الشرعیه: المجمع الفقهی الاسلامی؛مکة المکرمه، 1422ق؛
  • انساب الاشراف: احمد بن یحیی البلاذری (م.279ق.)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق؛
  • با کاروان صفا در سال 82: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1383ش؛
  • البحوث العلمیه: هیئة کبار العلماء، الرئاسه العامه للبحوث العلمیه والاقتاء، 1421ق؛
  • البدایة و النهایة فی التاریخ: اسماعیل بن عمر بن کثیر (700-774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف، 1411ق؛
  • بناء جسر علوی للجمرات: مذکر معالی الشیخ عبدالملک بن دهیش للدراسات الشرعیة و التاریخیة لمکة المکرمه، www. bin-dehaish. com؛
  • تاج العروس من جواهر القاموس: مرتضی الزبیدی (م.1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق؛
  • تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام: شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی (م.748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق؛
  • تاریخ الجمرات بوادی منی فی مکة المکرمه: طه عبدالقادر، السعودیه، مرکز ابحاث الحج؛
  • التاریخ الصغیر: محمد بن اسماعیل البخاری (194-256ق.)، تحقیق محمود ابراهیم زائر، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛
  • تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک): محمد بن جریر الطبری (224-310ق.)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
  • التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق؛
  • تاریخ الیعقوبی: احمد بن ابی‌یعقوب الیعقوبی (م.292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق؛
  • تاریخ امراء مکة المکرمه من8-1344ه.: عارف احمد عبدالغنی، دمشق، دار کنان، 1417ق؛
  • تاریخ مدینة دمشق: علی بن الحسن بن عساکر (م.571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛
  • تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف: محمد بن الضیاء (م.854ق.)، به کوشش العدوی، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز، 1416ق؛
  • تاریخ مکة المکرمه: محمد الیاسی عبدالغنی، مدینه، مکتبة ملک فهد، 1422ق؛
  • تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکه و الحرم و ولاتها الفخام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1424ق؛
  • تحقیقی دقیق درباره جمرات و رمی آنها: علی عطائی اصفهانی، قم، امیر العلم، 1382ش؛
  • تفسیر القمی: علی بن ابراهیم قمی (م.307ق.)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق؛
  • التنبیة و الاشراف: علی بن الحسین المسعودی (م.346ق.)، بیروت، دار الصعب، بی‌تا؛
  • تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید: محمد بن حسن الطوسی (385-460ق.)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش؛
  • الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف: محمد بن ظهیره (م.986ق.)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1423ق؛
  • جامع المدارک فی شرح المختصر النافع: سید احمد الخوانساری (م.1405ق.)، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1405ق؛
  • الجامع لابن وهب: عبدالله بن وهب المصری (م.197ق.)، به کوشش رفعت فوزی و علی عبدالباسط، دار الوفاء، 1425ق؛
  • الجامع لاحکام الحج و العمره: محمد بن صالح العثیمین، به کوشش محمود السعید، الازهر، دار البیان العربی، 2006م؛
  • جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام: محمد حسین نجفی (م.1266ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا؛
  • حج 28: (گزارشی از حج‌گزاری سال 1428ق.): رضا بابایی و علی‌اکبر جوانفکر، تهران، مشعر، 1387ش؛
  • حج 30: گزارشی از حج‌گزاری سال 1430ق. برابر با سال 1388ش.، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، مشعر، 1390ش؛
  • الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه: محمد بن مکی (م.786ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق؛
  • دلایل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه: احمد بن الحسین البیهقی (م.458ق.)، به کوشش عبدالمعطی امین قلعه‌جی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق؛
  • رحلة ابن جبیر: محمد بن احمد بن جبیر (م.614ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م؛
  • الرحلة المعینیه: ماء العینین بن العتیق، به کوشش الظریف، بیروت ـ ابوظنی؛ الموسوعة العربیه ـ دارالسویدی، 2004م؛
  • رمی جمرات در گذشته و حال: مکارم شیرازی، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب7، 1384ش؛
  • السیرة النبویه: عبدالملک بن هشام (م.218ق.)، تحقیق مصطفی السقاء و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفه؛
  • سیره ابن اسحاق (السیر و المغازی): ابن اسحاق (م.151ق.)، به کوشش سهیل زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1368ش؛
  • شمس العلوم: نشوان الحمیری (م.573ق.)، به کوشش العمری و الاریابی، دمشق، دار الفکر، 1420ق؛
  • الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیه): اسماعیل بن حماد الجوهری (م.393ق.)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق؛
  • علل الشرائع و الاحکام: محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (311-381ق.)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدریه، 1385ق؛
  • العین (ترتیب العین): خلیل بن احمد الفراهیدی (م.175ق.)، به کوشش بکایی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1414ق؛
  • عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیرة النبویه): فتح‌الدین محمد بن سید الناس (م.734ق.)، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دار القلم، 1414ق؛
  • فقه الرضا: علی بن بابویه (م.329ق.)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا7، 1406ق؛
  • قرب الاسناد: عبدالله ابن جعفر حمیری (م.300ق.) قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1413ق؛
  • الکافی: محمد بن یعقوب کلینی (م.329ق.)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛
  • کشاف القناع: منصور بن یونس البهوتی (م.1051ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛
  • لسان العرب: محمد بن مکرم ابن منظور (630-711ق.)، قم، انتشارات ادب الحوزه، 1405ق؛
  • المجموع شرح المهذب: یحیی بن شرف النووی (631-676ق.)، بیروت، دار الفکر؛
  • مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع و هو مختصر معجم البلدان لیاقوت: صفی‌الدین عبدالمومن بن عبدالحق (م.739ق.)، به کوشش علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛
  • مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت باشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق؛ مروج الذهب و معادن الجوهر:
  • علی بن الحسین المسعودی (م.346ق.)، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، هجرت، 1409ق؛
  • المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی: احمد بن محمد بن علی الفیومی (م.770ق.)، قم، دار الهجره، 1405ق؛
  • المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م.211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت، المجلس العلمی، 1390ق؛
  • معالم مکة التاریخیه: عاتق بن غیث البلادی؛ مکه، دار مکه، 1403ق؛ معجم مقاییس اللغه:
  • احمد بن فارس (م.395ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1404ق؛
  • المقنعه: شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (336-413ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق؛
  • مکه در بستر تاریخ: نعمت الله صفری فروشانی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1386ش؛
  • مناسک حج (محشی): محمدرضا محمودی، تهران، مشعر، 1429ق؛
  • المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق الحربی (م.285ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 1401ق؛
  • المناقب: موفق بن احمد خوارزمی (484-568ق.)، به کوشش مالک محمودی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1411ق؛
  • المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم: عبدالرحمن بن علی ابن الجوزی (م.597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق؛
  • موسوعة المملکة العربیه: ریاض، مکتبة ملک عبدالعزیز، 1428ق؛
  • موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری باشا (م.1290ق.)، القاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛
  • النوازل فی الحج: علی بن ناصر الشلعان، ریاض، دار التوحید، 1431ق؛
  • نهایة الارب: احمد بن عبدالوهاب النویری (م.733ق.)، قاهره، دار الکتب والوثائق، 1423ق؛
  • النهایة فی غریب الحدیث و الاثر: ابن اثیر (م.606ق.)، به کوشش طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1364ش؛
  • یتیمیة الدهر: عبدالملک بن محمد الثعالبی (م.429ق.) به کوشش مفید قمحیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1403ق.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=جمرات&oldid=59061»